Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Depressiya

Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Depressiya Nədir?

Uşaqlarda və yeniyetmələrdə depressiya davamlı kədər halı, maraq və zövq itkisi ilə xarakterizə olunan ciddi ruhi sağlamlıq problemidir. Normal inkişaf dövrlərindəki müvəqqəti kədər hallarından fərqli olaraq depressiya uşağın gündəlik funksionallığını, akademik performansını və sosial münasibətlərini əhəmiyyətli dərəcədə təsirləyir. Adətən ən azı iki həftə davam edən əlamətlərlə özünü göstərir və peşəkar qiymətləndirmə tələb edir. Erkən diaqnoz və uyğun müalicə ilə uğurlu nəticələr əldə oluna bilər. Depressiya müalicə oluna bilən vəziyyətdir və mütəxəssis dəstəyi ilə uşaqlar sağlam inkişaflarına davam edə bilərlər. Ailələrin bu vəziyyəti ciddiyə alması və lazımi yardım axtarması uşağın sağalma prosesində kritik əhəmiyyət daşıyır.

Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Depressiya Nədən Qaynaqlanır?

Uşaqlarda və yeniyetmələrdə depressiya tək səbəbə bağlı olmayıb bir çox amilin bir araya gəlməsi ilə meydana çıxır. Bioloji, psixoloji və ətraf mühit təsirləri birlikdə qiymətləndirilməlidir. Bu amillərin birləşməsi hər uşaqda fərqli şəkildə ortaya çıxa və fərdi risk profilini formalaşdıra bilər.

Depressiyaya səbəb olan əsas amillər bunlardır:

• Genetik Meyllilik: Ailədə depressiya öyküsü olan uşaqlarda görülmə ehtimalı artır. Genetik amillər həssaslıq yaradır ancaq təkbaşına depressiyaya səbəb olmur.
  
• Beyin Kimyası Dəyişiklikləri: Serotonin, dopamin və noradrenalin kimi nörotransmitterlərdəki balanssızlıqlar duyğu durumu tənzimlənməsini təsirləyir. Beyin quruluşu və funksiyasındakı fərqliliklər də rol oynayır.
  
• Travmatik Həyat Hadisələri: Sevilən birinin itkisi, boşanma, köçmə, məktəb dəyişikliyi və ya istismar kimi stresli yaşantılar tetikləyici ola bilər. Xronik stress xüsusilə həssas uşaqlarda depressiyaya yol açır.
  
• Ailə Daxili Problemlər: Ailə daxili toqquşmalar, ardıcıl olmayan tərbiyə yanaşmaları, etinasızlıq və ya emosional məsafə uşaqda güvənsizlik və dəyərsizlik hissləri yaradır.
  
• Aşağı Özünəhörmət: Mənfi düşüncə qəlibləri, özünü tənqid etmə meyli və çatışmazlıq hissləri depressiya inkişafını asanlaşdırır. Koqnitiv təhriflər bu prosesi sürətləndirir.
  
• Akademik və Sosial Təzyiq: Intensiv akademik gözləntilər, imtahan narahatlığı, yaşıd zorakılığı və ya sosial təcrid depressiya riskini artırır. Uğursuzluq qorxusu davamlı gərginlik yaradır.
  
• Xronik Xəstəliklər: Uzunmüddətli fiziki sağlamlıq problemləri, ağrı və ya əlillik vəziyyətləri uşağın ruhi sağlamlığını mənfi təsirləyə bilər. Xəstəlik idarəçiliyi çətinliyi əlavə stress mənbəyidir.
  
• Texnologiya və Sosial Media: Həddindən artıq ekran istifadəsi, kiber zorakılıq və sosial mediadakı müqayisələr özünəqavrayışı və sosial münasibətləri mənfi təsirləyir.
  
• Yuxu Düzəni Pozuntuları: Qeyri-kafi və ya nizamsız yuxu beyin inkişafını və duyğu tənzimlənməsini təsirləyir. Yuxu keyfiyyətindəki problemlər depressiya əlamətlərini şiddətləndirir.
  
• Mədəni və İqtisadi Amillər: Sosioiqtisadi çətinliklər, miqrasiya təcrübəsi, mədəni toqquşmalar və ya ayrımçılıq yaşantıları uşağın psixoloji sağlamlığını təsirləyir. Bu amillər xronik stress mənbəyi formalaşdırır.
  

Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Depressiya Əlamətləri Hansılardır?

Uşaqlarda və yeniyetmələrdə depressiya əlamətləri emosional, bilişsel, bədən və davranış sahələrində özünü göstərir. Əlamətlər yaş qrupuna görə fərqliliklər göstərə bilər. Kiçik uşaqlarda daha çox davranış dəyişiklikləri ön planda ikən yeniyetmələr emosional əlamətləri daha aydın ifadə edə bilərlər. Əlamətlərin ən azı iki həftə davam etməsi və gündəlik funksionallığı təsirləməsi diaqnoz üçün vacibdir.

Əsas əlamətlər bunlardır:

• Davamlı kədər, bədbəxtlik və ya boşluq hissi
• Əvvəllər zövq alınan fəaliyyətlərə maraq və zövq itkisi
• İrritabillik, əsəbilik və ya həddindən artıq həssaslıq (xüsusilə uşaqlarda)
• Enerji azlığı və davamlı yorğunluq hissi
• İştah dəyişiklikləri (həddindən artıq artma və ya azalma) və çəki dəyişiklikləri
• Yuxu problemləri (yuxusuzluq və ya həddindən artıq yatma)
• Konsentrasiya çətinliyi, diqqət dağınıqlığı və qərar verməkdə çətinlik
• Günahkarlıq, dəyərsizlik və ya çatışmazlıq hissləri
• Məktəb uğurunda ani azalma və ev tapşırıqlarını tamamlaya bilməmə
• Sosial çəkilmə, dostlardan və ailədən uzaqlaşma

Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Depressiya ilə Öhdəsindən Gəlmək üçün Nə Edilə Bilər?

Depressiya ilə öhdəsindən gəlməkdə peşəkar müalicənin yanı sıra gündəlik həyatda götürülə bilən tədbirlər dəstəkləyici rol oynayır. Sağlam həyat vərdişləri və müsbət öhdəsindən gəlmə strategiyaları əlamətlərin yüngülləşməsinə töhfə verir. Müntəzəm yuxu saatları, balanslaşdırılmış qidalanma və fiziki fəaliyyət ruhi sağlamlığı müsbət təsirləyir. Sosial bağların gücləndirilməsi və təhlükəsiz ünsiyyət mühitlərinin formalaşdırılması vacibdir. Ailədə açıq və dəstəkləyici atmosfer yaratmaq uşağın özünü ifadə etməsini asanlaşdırır. Stress idarəçiliyi texnikaları və rahatlaşdırıcı fəaliyyətlər emosional tənzimlənməyə kömək edir. Peşəkar dəstək almaqdan çəkinməmək və müalicə prosesinə aktiv qatılım təmin etmək sağalmanı sürətləndirir. Real hədəflər qoymaq və kiçik uğurları qeyd etmək motivasiyanı artırır.

Depressiyada Olan Uşaqların Ana və Atalarına Tövsiyələr

Emosional Dəstək və Ünsiyyət

Övladınızı dinləmək üçün vaxt ayırın və onun hisslərinin əhəmiyyətli olduğunu göstərin. Tənqid etmədən, mühakimə etmədən dinləyin və hisslərini ifadə etməsinə icazə verin. “Sən belə hiss etməməlisən” kimi ifadələrdən qaçının. Bunun əvəzinə “Bu vəziyyətin səni necə təsirləndiyini anlayıram” kimi empatik yanaşmalar mənimsəyin. Övladınızın hisslərini kiçiltsməyin, onun üçün real və vacibdir. Müntəzəm ailə vaxtı formalaşdırın və birlikdə xoş fəaliyyətlər həyata keçirin. Fiziki təmas (qucaqlaşma, çiynə toxunma) təhlükəsizlik hissi verir.

Strukturlaşdırılmış Rutin

Müntəzəm yuxu, yemək və fəaliyyət saatları daxil edən proqram yaradın. Ardıcıl rutinlər təhlükəsizlik hissi yaradır və öngörülə bilənlik təmin edir. Məsələn hər gün eyni vaxtda qalxmaq, öğünləri müntəzəm qəbul etmək və yatma rutini formalaşdırmaq uşağın duyğu durumunu balanslaşdırmağa kömək edir. Ancaq həddindən artıq sərt olmayın, çeviklik də lazımdır. Rutinlər daxilində uşağın muxtariyyət hissini artıracaq seçim etmə imkanları təqdim edin. Həftə sonu planları hazırlayaraq gözlənti yaradın.

Akademik Gözləntiləri Yenidən Qiymətləndirmə

Depressiya dövründə akademik performansda azalma normaldır. Bu müvəqqəti vəziyyətdir və övladınıza qarşı səbirli olun. Məktəblə ünsiyyətə keçin və övladınızın vəziyyətini müəllimləri ilə bölüşün. Ev tapşırıqları yükünün azaldılması və ya çeviklik təmin olunması məsələsində danışın. Uğuru yalnız qiymətlərlə ölçməyin, səyini və kiçik irəliləyişlərini qiymətləndirin. “Gözləntilərimi qarşılamadın” əvəzinə “Səy göstərdiyini görürəm, çətin dövrdən keçdiyini bilirəm” deyin. Övladınıza məktəblə əlaqəli stress yaradan amilləri sorun və həll istiqamətində çalışın.

Fiziki Fəaliyyət və Sağlam Həyat

Müntəzəm fiziki fəaliyyət depressiya əlamətlərini yüngülləşdirir. Övladınızı sevdiyi idmanlara və ya çölə çıxmağa təşviq edin. Birlikdə gəzmə, velosiped sürmə və ya rəqs etmə kimi fəaliyyətlər həm hərəkət təmin edir həm də ailə bağını gücləndirir. Balanslaşdırılmış qidalanmaya diqqət yetirin, sağlam yeməklər beyin kimyasını müsbət təsirləyir. Ekran müddətini məhdudlaşdırın və yuxu gigiyenasına əhəmiyyət verin. Uşağın yaşına uyğun kifayət qədər yuxu almasını təmin edin. Spirt və ya maddə istifadəsinə qarşı diqqətli olun, xüsusilə yeniyetmələrdə.

Peşəkar Kömək Alma

Depressiya ciddi vəziyyətdir və peşəkar dəstək tələb edir. Uşaq və yeniyetmə psixiatrı və ya klinik psixoloq ilə görüş randevusu alın. Müalicə prosesinə aktiv qatılın və terapistlə müntəzəm ünsiyyətdə olun. Dərman müalicəsi təklif olunarsa psixiatr təlimatlarına diqqətlə əməl edin və yan təsirləri izləyin. Ailə terapiyası seanslarına qatılmağı düşünün, ailə dinamikasını anlamaq və yaxşılaşdırmaq müalicənin bir hissəsidir. Övladınıza müalicəyə getməyin normal və müsbət bir şey olduğunu izah edin. Stiqmanı aradan qaldırın və yardım almanın güclülük əlaməti olduğunu vurğulayın.

Sosial Bağları Dəstəkləmək

Sosial təcrid depressiyanı pisləşdirir. Övladınızın dostları ilə vaxt keçirməsini təşviq edin. Ancaq bunu məcbur etməyin, öz tempində sosiallaşmasına icazə verin. Təhlükəsiz və dəstəkləyici dostluq münasibətlərini müşahidə edin. Zorakılıq və ya mənfi münasibətlər varsa müdaxilə edin. Yaşıd qruplarına, klublara və ya sosial fəaliyyətlərə qatılımı tövsiyə edin. Övladınız daxilə qapalıdırsa maraq sahələrinə görə kiçik qrup fəaliyyətləri təşkil edin. Ailə daxilində də keyfiyyətli vaxt keçirin, oyun oynama, film baxma və ya birlikdə yemək hazırlama kimi fəaliyyətlər bağı gücləndirir.

Öz Emosional Sağlamlığınıza Diqqət Etmək

Depressiyalı uşağa malik olmaq valideynlər üçün emosional olaraq çətindir. Öz ruhi sağlamlığınıza əhəmiyyət verin, lazım gələrsə dəstək alın. Günahkarlıq, çarəsizlik və ya qəzəb hiss etməyiniz normaldır ancaq bu hisslər ilə öhdəsindən gəlmək üçün strategiyalar inkişaf etdirin. Həyat yoldaşınızla və ya güvəndiyiniz insanlarla danışın. Özünüzə də vaxt ayırın və enerji doldurmağın yollarını tapın. Fasilə verməyin və nəfəs almanın əhəmiyyətini unutmayın. Sağlam bir valideyn daha təsirli dəstək təmin edir. Ailə daxilindəki digər uşaqların ehtiyaclarını da nəzərdən qaçırmayın, onlara da vaxt və maraq göstərin.

İntihar Riskinə Qarşı Ayıq Olmaq

Depressiya intihar riskini artırır. Övladınızın özünə zərər vermə düşüncələrinin olub olmadığını birbaşa sorun. “İntihar düşüncələrini danışmaq bu düşüncələri artırır” mifi doğru deyil, əksinə danışmaq təhlükəsizlik yaradır. “Bəzən insan özünə zərər vermək istəyə bilər mi?” kimi açıq suallar verin. Əgər övladınız bəli desə dərhal peşəkar yardım alın. İntihar riskinə işarə edən əlamətləri tanıyın: Ölümdən danışma, dəyərli əşyalarını vermə, vida qeydi yazma, riskli davranışlara girmə. Evdəki təhlükəli əşyaları (kəsici alətlər, dərmanlar) təhlükəsiz yerlərə yerləşdirin. Təcili hallarda tərəddüd etmədən təcili xidmətə müraciət edin və ya böhran xəttini zəng edin.

Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Depressiya Müalicəsini Qarşısını Almaq Yanlış Yanaşmalar Hansılardır?

Depressiya müalicəsində bəzi yanlış inanışlar və yanaşmalar sağalmanı ləngidə və ya vəziyyəti pisləşdirə bilər. Ailələrin bu yanlış tutumları fərq etməsi və düzəltməsi uşağın sağalma prosesini əhəmiyyətli dərəcədə sürətləndirir. Ən tez-tez qarşılaşılan yanlış yanaşmalar aşağıdakılardır: depressiyanı ciddiyə almamaq və “böyüyəndə keçər” demək, yalnız öz imkanları ilə həll etməyə çalışmaq və peşəkar kömək almamaq, övladın duyğularını əhəmiyyətsizləşdirmək və “özünü topla” demək, dərman müalicəsindən həddindən artıq qorxmaq və təbii üsullarla həll etməyə çalışmaq, müalicə prosesini yarımçıq buraxmaq və erkən kəsmək. Bu yanlış yanaşmalar depressiyanın xronikləşməsinə, uşağın özünəinamının daha da azalmasına və intihar riskinin artmasına səbəb ola bilər.

Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Depressiya Necə Müalicə Olunur?

Uşaqlarda və yeniyetmələrdə depressiya müalicəsində sübuta əsaslanan və beynəlxalq standartlarda üsullar istifadə olunur. Mütəxəssis uşaq psixiatrı və klinik psixoloq dəstəyi ilə hər övladın yaşına, inkişaf səviyyəsinə və ehtiyaclarına xüsusi müalicə planı formalaşdırılır. Multidisipliner yanaşma ilə bioloji, psixoloji, ailə və sosial amillər birlikdə qiymətləndirilir.

Koqnitiv-Davranışçı Terapiya (KDT)

Koqnitiv-Davranışçı Terapiya depressiya müalicəsində ən təsirli psixoterapiya yanaşmalarından biridir. Bu terapiya uşaqların mənfi düşüncə qəliblərini tanımasına və dəyişdirməsinə kömək edir. Terapist uşaqla birlikdə işləyərək depressiyaya səbəb olan avtomatik düşüncələri müəyyənləşdirir və real həqiqətlərlə sınayır. Məsələn “heç kim məni sevmir” düşüncəsi “ailəm və dostlarım məni sevirlər, yalnız indi özümü beləm hiss edirəm” ilə əvəzlənir. Problem həll bacarıqları, stress idarəçiliyi və öz-özünə yardım strategiyaları öyrədilir.

İnterpersonal Terapiya

İnterpersonal terapiya depressiya ilə münasibətlər arasındakı əlaqəyə fokuslanır. Uşaq və ya yeniyetmənin ailə, dostlar və məktəb mühiti ilə münasibətlərindəki problemlər araşdırılır. Ünsiyyət bacarıqları gücləndirilir, toqquşma həlli strategiyaları öyrədilir və sosial dəstək şəbəkəsi genişləndirilir. Rol dəyişiklikləri, kədər, münasibətlərdə çatışmazlıqlar kimi məsələlər terapevtik şəkildə emal edilir.

Ailə Terapiyası

Ailə terapiyası depressiyada olan uşağın ailə dinamikası daxilində müalicə olunmasını təmin edir. Ailə üzvlərinin bir-birinə necə təsir etdiyini, ünsiyyət tərzlərini və emosional dəstək nümunələrini araşdırır. Valideynlərə övladlarının ehtiyaclarını başa düşmə və uyğun dəstək verməni öyrədir. Ailə içi toqquşmaların azaldılması, birlikdə problem həlli bacarıqlarının artırılması və dəstəkləyici ev mühitinin yaradılması hədəflənir.

Oyun Terapiyası

Xüsusilə kiçik yaş qrupları üçün oyun terapiyası faydalıdır. Uşaqlar hisslərini sözlə ifadə etməkdə çətinlik çəkə bilər ancaq oyun vasitəsilə daxili dünyalarını daha rahat paylaşırlar. Terapist oyuncaqlar, rəsm və yaradıcı fəaliyyətlər vasitəsilə uşağın emosional problemlərini anlamağa və emal etməsinə kömək edir. Oyun zamanı uşaq öz hisslərini təhlükəsiz şəkildə ifadə edir və öhdəsindən gəlmə bacarıqları inkişaf etdirir.

Dərman Müalicəsi

Orta və ağır depressiya hallarında psixoterapiya ilə birlikdə dərman müalicəsi tətbiq oluna bilər. Antidepressan dərmanlar beyin kimyasını tənzimləyərək əlamətlərin azalmasına kömək edir. Mütəxəssis psixiatr tərəfindən diqqətlə qiymətləndirilərək, uşağın yaşı və vəziyyətinə uyğun dərman seçilir. Dərman müalicəsi müntəzəm izlənilir, doza tənzimləmələri aparılır və yan təsirlər yaxından izlənilir. Antidepresanların təsir göstərməsi bir neçə həftə çəkə bilər və dərmanların kəsilməsi kəskin deyil kademeli şəkildə aparılmalıdır.

Yaşam Tərzi Dəyişiklikləri

Müalicənin əhəmiyyətli bir hissəsi sağlam yaşam tərzini təşviq etməkdir. Müntəzəm fiziki fəaliyyət, balanslaşdırılmış qidalanma, kifayət qədər yuxu və stress azaldıcı fəaliyyətlər təşviq olunur. Ekran müddəti məhdudlaşdırılır və sosial fəaliyyətlər artırılır. Mindfulness, yoga və rahatlaşma texnikaları kimi tamamlayıcı yanaşmalar müalicə planına daxil edilə bilər.

Məktəb Dəstəyi

Məktəb mühitində lazımi düzənləmələrin edilməsi vacibdir. Müəllimlərlə əməkdaşlıq edərək uşağın vəziyyəti haqqında məlumatlandırma aparılır. Ev tapşırıqlarında çeviklik, əlavə müddət və ya məsləhətçi dəstəyi təmin oluna bilər. Məktəb psixoloqu və ya məsləhətçisi ilə düzenli görüşlər planlaşdırıla bilər.

İzləmə və Qiymətləndirmə

Müalicə prosesi boyunca müntəzəm qiymətləndirmələr aparılır. Əlamətlərdəki dəyişikliklər, müalicəyə uyum və yan təsirlər izlənilir. Müalicə planı lazım gəldikdə yenilənir və fərdiləşdirilir. Sağalma prosesi fərdi olub bəzi uşaqlar tez cavab verərkən digərləri daha uzun müddətli dəstəyə ehtiyac duyar. Ailə, məktəb və mütəxəssislər arasında koordinasiya müalicə uğurunu artırır.

Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Depressiya Müalicə Olunmazsa Nə Olar?

Müalicə olunmayan depressiya uşağın akademik, sosyal və emosional inkişafını ciddi şəkildə mənfi təsirləyir. Akademik uğur düşür, məktəb davamsızlıqları artır və öyrənmə çətinlikləri ortaya çıxır. Sosyal inkişaf kəsilməyə uğrayır, yaşıd münasibətləri qurmaqda və davam etdirməkdə çətinliklər yaşanır. Aşağı özünəhörmət və özünəinam çatışmazlığı formalaşır. Yetkinlik dövrünə daşınan depressiya xronikləşə və müalicəsi çətinləşə bilər. Narahatlıq pozuntuları, maddə istifadəsi və ya digər ruhi pozuntular müşayiət edə bilər. Bədən sağlamlığı problemləri meydana çıxa bilər. Ailə münasibətlərində gərginliklər yaşanır və həyat keyfiyyəti əhəmiyyətli dərəcədə düşür. İntihar riski xüsusilə narahatedici bir komplikasiyadır. Erkən müdaxilə bu mənfi nəticələrin qarşısını alır və uşağın sağlam inkişaf göstərməsini təmin edir.

Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Depressiya Diaqnozu Necə Qoyulur?

Uşaqlarda və yeniyetmələrdə depressiya diaqnozu peşəkar qiymətləndirmə prosesi nəticəsində qoyulur. Mütəxəssis uşaq psixiatrı və ya klinik psixoloq tərəfindən əhatəli qiymətləndirmə aparılır və DSM-5 diaqnoz kriterləri istifadə olunur. Proses uşağın ətraflı müayinəsini, inkişaf tarixinin alınmasını və standartlaşdırılmış qiymətləndirmə vasitələrinin istifadəsini əhatə edir. Uşaq, valideyn və müəllimlər ilə aparılan görüşlər və müşahidələr həyata keçirilir. Əlamətlərin tezliyi, müddəti və funksionallığa təsiri araşdırılır. Standartlaşdırılmış depressiya qiymətləndirmə ölçüləri və sorğuları tətbiq olunur. Müşayiət edən vəziyyətlər, təşviş, DƏHP və öyrənmə çətinlikləri qiymətləndirilir. Tibbi müayinə ilə digər mümkün səbəblər istisna edilir. Əhatəli qiymətləndirmə sonrası fərdi müalicə planı formalaşdırılır və ailə məlumatlandırılır.