Autizm Spektr Pozuntusu

Uşaqlarda Autizm Spektr Pozuntusu Nədir?

Autizm Spektr Pozuntusu (ASP); həyatın ilk illərindən etibarən sosial, bilişsel və ünsiyyət gecikməsi və sapmaların olduğu, çoxlu amillərin qarşılıqlı təsiri nəticəsində yaranan neyroinkişaf pozğunluğudur. Genetik və ətraf mühit amilləri; ana bətnində və doğumdan sonra beyin inkişafını birbaşa və ya dolayı yolla təsir edərək Autizm Spektr Pozuntusu’na səbəb olur.

ASP, həyatın ilk illərində özünü göstərməyə başlayır və əsasən qarşılıqlı sosial ünsiyyət problemləri və təkrarlanan, məhdud maraq sahələri və davranışları ilə səciyyələnir. Aparılan elmi tədqiqatlarda, beynin müxtəlif hissələrində sinir hüceyrə bağlantılarının yaranmasında problemlər və beynin bəzi funksiyalarında pozulmalar müəyyən olunmuşdur. Xüsusilə ana bətni və erkən körpəlik dövrlərindən etibarən sosial və ünsiyyət funksiyalarından məsul beyin hissələrinin bağlanması və orqanizasiyasında problemlərə rast gəlinmişdir.

Autizm Spektr Pozuntusu, “spektr” konsepsiyası ilə müəyyən olunur çünki əlamətlər və şiddət səviyyəsi şəxsdən şəxsə böyük fərqliliklər göstərə bilər. Bəzi fərdlər yüngül çətinliklər yaşayarkən minimal dəstək tələb edə bilər, bəziləri isə yoğun və davamlı dəstək ehtiyacı duyabilər. Zəka geriliyi və inkişaf gecikməsi ASP’yə müşayiət edə bilər, lakin hər autizmli uşaqda zəka geriliyi və ya ümumi inkişaf gecikməsi olmur. Əksinə, bəzi autizmli fərdlər normal və ya ortalamadan yuxarı zəka səviyyəsinə sahib ola bilər. Erkən diaqnoz və uyğun müdaxilə proqramları ilə uşaqların inkişaf potensialları əhəmiyyətli dərəcədə dəstəklənə bilər və həyat keyfiyyətləri yaxşılaşdırıla bilər.

Uşaqlarda Autizm Spektr Pozuntusu Nədən Qaynaqlanır?

Autizm Spektr Pozuntusu, genetik zəmini olan və beynin inkişafı zamanı ortaya çıxan kompleks pozğunluqdur. ASP’nin yaranmasında genetik amillər vacib rol oynasa da, genetik ötürülmə forması hələ tam olaraq müəyyən edilməmişdir və çoxsəbəbli irsi pozğunluq olaraq qiymətləndirilir.

Autizm Spektr Pozuntusu, beyin inkişafını tənzimləyən çoxsaylı genin təsirlənməsi və ətraf mühit amillərinin də bu genlərin funksiyalarını pozması ilə ortaya çıxır. Genetik meyillik tək başına kifayət olmayıb, ətraf mühit amilləri ilə qarşılıqlı təsir nəticəsində pozğunluq inkişaf edir. Ailə amillərinin, doğumdan əvvəl və sonra yaşanan hadisələrin Autizm Spektr Pozuntusu’nun inkişafında təsiri ola biləcəyi düşünülür.

Neyrobioloji səviyyədə, beynin müxtəlif hissələrində sinir hüceyrə bağlantılarının yaranmasında problemlər və beynin bəzi funksiyalarında pozulmalar mövcuddur. Xüsusilə sosial və ünsiyyət funksiyalarından məsul beyin hissələri olan prefrontal korteks, temporal lob və amigdala kimi quruluşların bağlanması və orqanizasiyasında ana bətni və erkən körpəlik dövrlərindən etibarən problemlər müşahidə olunur. Neyral şəbəkələrin normal nümunədən sapmaları, nörotransmitter sistemlərindəki balanssızlıqlar və sinaptik plastisitədəki pozulmalar ASP’nin neyrobioloji əsasını təşkil edir.

Risk amilləri arasında qabaqcıl ana və ya ata yaşı, hamiləlik zamanı bəzi infeksiyalara məruz qalma, doğum komplikasiyaları, aşağı doğum çəkisi və vaxtından əvvəl doğum sayıla bilər. Lakin bu amillərin mövcudluğu ASP inkişaf edəcəyi mənasına gəlmir; yalnız riski artıra bilər. Güncel araşdırmalar, gen-ətraf mühit qarşılıqlı təsirinin mürəkkəbliyini və hər fərddə fərqli amil kombinasiyalarının rol oynaya biləcəyini göstərir.

Uşaqlarda Autizm Spektr Pozuntusu Əlamətləri Hansılardır?

Autizm Spektr Pozuntusu əlamətləri adətən həyatın ilk illərində, çoxu halda birinci və ya ikinci ildə özünü göstərməyə başlayır. DSM-5 kriterlərinə görə əlamətlərin gündəlik həyatı və funksionallığı əhəmiyyətli dərəcədə təsir edəcək səviyyədə olması lazımdır. ASP adətən uşaqların ilk sosyal ünsiyyətinin inkişaf etdiyi və ya ilk kəlmələri söylədiyi andan etibarən fərqə varılır.

Autizm Spektr Pozuntusu əlamətləri əsas iki başlıq altında toplanır:

A. Sosial Ünsiyyət və Qarşılıqlı Təsirdə Davamlı Çatışmazlıqlar

Autizm Spektr Pozuntusu’nun ən əsas xüsusiyyəti qarşılıqlı sosial qarşılıqlı təsir və münasibət qurma bacarığındakı aydın çətinliklərdir. Bu çətinliklər erkən dövrdə başlayır və həyat boyu davam edir.

Göz Təması və Üz İfadəsi Məhdudluğu: Adi olmayan göz təması, üz ifadəsinin məhdud olması və ya üzbəüz gəlməkdən qaçınma davranışları görülür

Sosial və Emosional Cavab Verməkdə Çatışmazlıq: Öz adına və ya ana atasının səsinə cavab vermə kimi sosial davranışlar məhduddur, qarşılıqlı sosial gülümsəmə çatışmır və ya gecikir

Ünsiyyət Başlatma və Davam Etdirməkdə Çətinlik: Başqaları ilə ünsiyyət qurmaqda və davam etdirməkdə aydın çətinliklər yaşanır, qarşılıqlı danışma səsləri ilə ritmik qarşılıqlı təsir məhduddur

Yaşıdlara Qarşı Marağın Azlığı: Uşaqlara qarşı maraqsızlıq və ya məhdud maraq, bəzi uşaqlar dost olmaq istəyə bilər lakin qarşılıqlı qarşılıqlı təsirdə ciddi çətinliklər çəkir

Bəyəndiyi Vəziyyətləri Paylaşa Bilməmə: Bəyəndiyi vəziyyətləri və ya marağını çəkən şeyləri başqası ilə paylaşmaqda, ortaq diqqət bacarığında çətinliklər yaşayır

Sakitləşdirilməkdə Çətinlik: Autizmli uşaqlar başqaları tərəfindən rahatladılmaqda və sakitləşdirilməkdə çətinliklər yaşayır, fiziki təmas və təsəlliyə atipik reaksiyalar verə bilər

Mimika və Jest İstifadəsində Məhdudluq: Verbal olmayan ünsiyyət bacarıqlarında (əl hərəkətləri, bədən dili, mimiklər) anlamada və istifadədə aydın çatışmazlıqlar mövcuddur

Nitq Gecikməsi və ya Pozulması: Mənalı bir neçə kəlmə qurduqdan sonra nitqin inkişafı dayana bilər, dil inkişafında geriləmə və ya dayanma müşahidə edilə bilər, bəzi uşaqlarda verbal dil heç inkişaf etməyə bilər

18 Aydan Kiçik Uşaqlarda Erkən Xəbərdaredici Əlamətlər:

• Qarşılıqlı danışma səsləri ilə ritmik qarşılıqlı təsirin olmaması (məsələn “da-da” deyə səslər çıxarma)
• Qarşılıqlı (sosial) gülümsəmənin olmaması və ya gecikməsi
• Göz-gözə gələ bilməmə və ya üzbəüz gəlməkdən qaçınma
• Səslərə (xüsusilə öz adına) ardıcıl olaraq cavab verməmə və ya baxmama
• Yuxu və yemə problemləri, nizamsız qidalanma-yuxu nümunələri

B. Məhdud, Təkrarlanan Davranışlar, Maraqlar və ya Fəaliyyətlər

Autizm Spektr Pozuntusu’nda stereotip davranışlar, adi olmayan maraqlar, vəsvəsələr, rituallar və təkrarlanan motor hərəkətlər xarakterikdir.

Stereotipik və Təkrarlanan Hərəkətlər: Əl barmaq bədən hərəkətləri, əl çırpma, yellənmə, barmaq çaqqıltısı kimi təkrarlanan motor davranışlar görülür

Obyektlərlə Təkrarlanan Məşğuliyyətlər: Autizmli uşaqların çox zaman daralmiş maraq sahəsi ilə məşğul olduqları, müəyyən oyuncaqlarla eyni şəkildə təkrar-təkrar oynadıqları, oyuncaqları məqsədinə uyğun istifadə etmədikləri görülə bilər

Eynilikdə İsrar və Dəyişikliklərə Həddindən Artıq Reaksiya: Rutinlərə sərt bağlılıq, dəyişikliklərə qarşı həddindən artıq müqavimət, gündəlik düzənin dəyişməsinə yoğun reaksiya göstərirlər

Məhdud və Sabit Maraq Sahələri: Normaldan kənar yoğunluq və ya fokus göstərən, çox məhdud, sabit maraq sahələri (məsələn müəyyən obyektlərə, rəqəmlərə, hərflərə həddindən artıq maraq)

Duyğusal Stimullara Atipik Reaksiyalar: Səsə, qoxuya, ağrıya, yeməklərə, toxunmaya qarşı həddindən artıq həssaslıq və ya duyğusuzluq göstərə bilərlər, bəzi toxunuşlar və ya səslər həddindən artıq narahatlıq verərkən bəzilərinə heç reaksiya verməyə bilər

Ekololiya: Başqalarının sözlərini dərhal və ya gecikmiş olaraq təkrarlama, ünsiyyət olmayan nitq nümunələri

Vəsvəsələr və Rituallar: Müəyyən ritualların və rutinlərin sərt şəkildə tətbiq olunması, bu rutinlər pozulduqda ciddi sıxıntı yaşama

Simvolik və Xəyali Oyun Çatışmazlığı: Yaşa uyğun simvolik/xəyali oyun bacarığının inkişaf etməməsi və ya məhdud olması

Əlamətlərin şiddəti və kombinasiyası şəxsdən şəxsə böyük dəyişkənlik göstərir. Məktəbəqədər illərdə əlamətlər daha aydın hal alır və sosial tələblərin artdığı məktəb dövründə çətinliklər daha çox müşahidə edilə bilər.

Uşaqlarda Autizm Spektr Pozuntusu Diaqnozu Necə Qoyulur?

Peşəkar qiymətləndirmə prosesində uşağın detallı və sistematik öyrənilməsi nəticəsində Autizm Spektr Pozuntusu diaqnozu qoyulur və uşaq üçün uyğun izləmə və idarəetmə planlaşdırılır. ASP diaqnozunun qoyulması üçün bioloji diaqnoz əlaməti və ya laboratoriya testi mövcud deyil. Diaqnoz, uşağın diqqətlə müşahidə olunmasına, inkişaf tarixçəsinin alınmasına və standartlaşdırılmış qiymətləndirmə vasitələrinin istifadəsinə əsaslanır.

Psixiatrik Pozğunluqların Diaqnostik Təsnifatı’nda (DSM-5) göstərilən autizm spektr pozğunluğu diaqnoz kriterlərinə uyğun olan uşaqlarda, digər pozğunluqlar istisna olunduqda ASP diaqnozu qoyulur. Valideynlər adətən uşağın tipik inkişaf xüsusiyyətlərindən fərqliliklər göstərdiyini və ya qeyri-adi davranışlarının olduğunu fərqinə varanda mütəxəssisə müraciət edirlər.

Tarixçə Alma

Diaqnoz prosesinin ilk və ən vacib addımlarından biri detallı tarixçə alınmasıdır:

Hamiləlik Tarixçəsi: Prenatal dövr, ananın hamiləlik zamanı sağlamlıq vəziyyəti, istifadə olunan dərmanlar, infeksiyalar, komplikasiyalar araşdırılır

Doğum Tarixçəsi: Doğum forması, doğum həftəsi, doğum çəkisi, doğum zamanı komplikasiyalar, yenidoğan yoğun baxım ehtiyacı qiymətləndirilir

Erkən İnkişaf Mərhələlərinin Ümumi Xüsusiyyətləri: Motor inkişaf (baş tutma, oturma, sürünmə, yeritmə), dil inkişafı (ilk kəlmələr, cümlə qurma), sosial inkişaf (gülümsəmə, göz təması, reaktivlik) mərhələləri detallı araşdırılır

Əlamətlərin Başladığı Yaş: Autizm əlamətləri ilk nə zaman fərqə varıldı, əlamətlərin ortaya çıxış forması və gedişatı (qəfil başlanğıc və ya tədricən) qiymətləndirilir

Tibbi Tarixçə: Keçirilmiş xəstəliklər, nöbet tarixçəsi, eşitmə-görmə problemləri, xroniki xəstəliklər araşdırılır

Ailə Tarixçəsi: Ailədə autizm və ya digər neyroinkişaf pozğunluqları, psixiatrik xəstəliklər, genetik sindromlar olub-olmadığı araşdırılır

İnkişaf və Psixoloji Qiymətləndirmə

Uşağın yaşı və inkişaf səviyyəsinə görə, qiymətləndirmə prosedurları dəyişiklik göstərə bilər:

Zəka Səviyyəsinin Qiymətləndirilməsi: Bilişsel kapasitenin obyektiv ölçülməsi üçün standart testlər tətbiq olunur

Ünsiyyət Qabiliyyətlərinin Qiymətləndirilməsi: İfadə edici dil bacarıqları, qəbul edici dil bacarıqları, verbal olmayan ünsiyyətin istifadəsi, dilin praqmatik (sosial) istifadəsi detallı öyrənilir

Adaptiv Bacarıqların Qiymətləndirilməsi: Həyata uyğunlaşmaq üçün bacarıqlarını istifadə edə bilmə, gündəlik həyat fəaliyyətlərində müstəqillik səviyyəsi qiymətləndirilir

Bilişsel Funksiyaların Qiymətləndirilməsində İstifadə Olunan Testlər:

• WISC-R, WISC-IV (Wechsler Uşaqlar üçün Zəka Ölçüsü): 6-16 yaş arası uşaqlar üçün verbal və performans IQ qiymətləndirməsi
• WAIS-IV (Wechsler Böyüklər Zəka Ölçüsü): 16 yaş üstü üçün hərtərəfli zəka qiymətləndirməsi
• Stanford-Binet Zəka Ölçüsü: Erkən yaşlardan etibarən tətbiq edilə bilər, geniş yaş aralığını əhatə edir
• Porteus Labirent Testi: Planlaşdırma, qabaqgörmə və təkan nəzarəti qiymətləndirməsi
• Leiter Beynəlxalq Performans Ölçüsü: Verbal olmayan zəka ölçümü, dil maneəsi olan uşaqlarda faydalıdır
• Raven Standart Proqressiv Matrislər: Mücərrəd düşünmə və problem həll bacarıqlarını ölçür
• Denver İnkişaf Skrininq Testi (DGTT): 0-6 yaş inkişaf skrininqi
• AGTE (Ankara İnkişaf Skrininq İnventarı): Erkən uşaqlıq dövrü inkişaf skrininqi
• Bayley Körpə İnkişaf Ölçüsü: 1-42 ay arası körpələr üçün hərtərəfli inkişaf qiymətləndirməsi

Autizmə Xüsusi Qiymətləndirmə Vasitələri:

• M-CHAT (Modified Checklist for Autism in Toddlers): 18-24 aylıq uşaqlar üçün autizm skrininq testi
• CARS (Childhood Autism Rating Scale): Autizm şiddətini qiymətləndirən müşahidə əsaslı ölçü
• ADI-R (Autism Diagnostic Interview-Revised): Valideynlərlə aparılan yarı strukturlaşdırılmış diaqnostik müsahibə
• ADOS (Autism Diagnostic Observation Schedule): Uşaqla aparılan standartlaşdırılmış müşahidə və qarşılıqlı təsir əsaslı diaqnostik qiymətləndirmə

Psixiatrik Qiymətləndirmə və Müşahidə

Autizm Spektr Pozuntusu’nun diaqnozunda müşahidə və müayinə ən vacib hissədir. Təcrübəli klinisyen uşağı təbii mühitində və strukturlaşdırılmış vəziyyətlərdə müşahidə edir:

Sosial Münasibət Səviyyəsi: Göz təması qurma bacarığı, bağlanma bacarıqları, sosial cavabdehlik, emosional qarşılıqlılıq, introspeksiya səviyyəsi detallı qiymətləndirilir

Davranış Xüsusiyyətləri: Təkrarlanan davranışlar (stereotipilər), özünü stimullaşdırma davranışları, dəyişikliyə uyğunlaşa bilməmə, ətraf mühitə qarşı uyğunsuz həddindən artıq həssaslıq və ya duyğusuzluq müşahidə olunur

Dil və Ünsiyyətə Dair Xüsusiyyətlər: Ekololiya mövcudluğu, ünsiyyət nitqinin keyfiyyəti, jestlərin istifadəsi, nitqin tonu və ritmi, praqmatik dil istifadəsi öyrənilir

Oyun Bacarıqları: Oyuncaqlarla məqsədinə uyğun istifadə, simvolik/xəyali oyunun mövcudluğu və keyfiyyəti, oyun müxtəlifliyi qiymətləndirilir

Emosional Tənzimləmə: Duyğu ifadəsi, emosional reaksiyaların uyğunluğu, frustrasiya toleransı, qəzəb nəzarəti müşahidə olunur

Medikal Qiymətləndirmə

Autizm əlamətləri ilə qarışdırıla bilən və ya autizm əlamətlərinə səbəb ola bilən tibbi vəziyyətlər qiymətləndirilir:

Eşitmə Testi (ABR/BERA – Auditory Brainstem Response): Hər autizm düşünülən uşaqda mütləq eşitmə qiymətləndirməsi aparılmalıdır, eşitmə itkisi istisna olunmalıdır

Neyroloji Konsultasiya: Nöbet mövcudluğu, neyroloji tapıntılar baxımından qiymətləndirmə

Pediatrik Konsultasiya: Ümumi sağlamlıq vəziyyəti, böyümə-inkişaf parametrləri, müşayiət edən tibbi vəziyyətlər

Genetik Konsultasiya: Xüsusilə dismorfik xüsusiyyətlər, ailədə oxşar vəziyyətlər və ya genetik sindrom şübhəsi varsa

EEG (Elektroensefaloqrafiya): Nöbet şübhəsi və ya neyroloji tapıntılar mövcudluğunda

MR/CT (Beyin Görüntüləmə): Spesifik indikasiyalar mövcudluğunda (fokal neyroloji tapıntılar, makro/mikrosefali, nöbet)

Xromosom Analizi və Genetik Testlər: Fragile X sindromu, Rett sindromu kimi genetik vəziyyətlərin istisna olunması üçün

Ayırıcı Diaqnoz

Autizm Spektr Pozuntusu diaqnozu qoyulmadan əvvəl digər psixiatrik və medikal pozğunluqlar istisna olunur:

Spesifik İnkişaf Pozğunluqları: Xüsusilə dil pozğunluqları ASP ilə qarışdırıla bilər, lakin ASP’də sosial qarşılıqlı təsir çətinlikləri daha aydındır

Duyğusal Pozğunluqlar: Xüsusilə karlıq ASP’yi təqlid edə bilər, eşitmə testi kritik əhəmiyyətə sahibdir

Reaktiv Bağlanma Pozğunluğu: Ciddi laqeydlik tarixçəsi ilə əlaqəli, sosial qarşılıqlı təsir çətinlikləri geri dönə bilər

Zehin Əngəllilik: ASP’dən müstəqil olaraq mövcud ola bilər və ya komorbid ola bilər, lakin sosial qarşılıqlı təsir keyfiyyəti fərqləndiricidir

Obsesif Kompulsiv Pozğunluq: Təkrarlanan davranışlar OKB’yi düşündürə bilər, lakin ASP’də sosial ünsiyyət pozğunluğu mövcuddur

Diqqət Çatışmazlığı Hiperaktivlik Pozğunluğu: Diqqət problemləri və hiperaktivlik hər iki vəziyyətdə də görülə bilər, komorbidlik tez-təzdir

Seçici Mutizm: Müəyyən sosial vəziyyətlərdə danışmama, lakin digər vəziyyətlərdə ünsiyyət normaldır

Diaqnoz prosesi hərtərəfli, multidissiplinar və fərdiləşdirilmiş olmalıdır.

Uşaqlarda Autizm Spektr Pozuntusu Necə Müalicə Olunur?

Autizm Spektr Pozuntusu müalicəsində sübutlara əsaslanan və beynəlxalq standartlarda üsullar istifadə olunur. Mütəxəssis psixiatr, klinik psixoloq, xüsusi təhsil mütəxəssisi, danışıq və dil terapisti və erqoterapistdən ibarət multidissiplinar komanda dəstəyi ilə, hər fərdə xüsusi müalicə planı yaradılır. Autizm əlamətlərinin tamamilə aradan qaldırılması çox zaman mümkün deyil; əsas məqsəd uşağın mövcud çatışmazlığını minimum səviyyəyə endirmək, mövcud potensialını maksimum səviyyəyə çıxarmaq və həyat keyfiyyətini artırmaqdır.

Autizm Spektr Pozuntusu diaqnozu qoyulduqdan sonra uşağın izləmə və müalicə proqramı sürətli şəkildə təşkil olunmalıdır çünki erkən müdaxilə nəticələrini əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırır.

Təhsil Müalicə Yanaşmaları

Autizm Spektr Pozuntusu’nda əsas müalicə təhsil müalicə yanaşmalarıdır. Təhsil müalicələri ilə sosial-ünsiyyət sahəsində inkişaf, istənməyən davranışların azaldılması və yeni bacarıqların qazanılması hədəflənir.

ASP’də şəxsə və görülən əlamətlərə görə fərdiləşdirilmiş təhsil planı (FTP – Fərdiləşdirilmiş Təhsil Proqramı) hazırlanır. Təhsil planı hazırlanarkən uşağın güclü və zəif tərəflərinin də qiymətləndirilməsi kritik əhəmiyyətə sahibdir. Təhsil planında; təhsilin qısa və uzunmüddətli məqsədləri, spesifik hədəflər və effektivliyin izlənməsi üçün qiymətləndirmə prosedurları yer almalıdır.

Autizm əlamətləri göstərən uşaqlarda təsirli olduğu görülən proqramlar adətən təcrübəli komanda ilə planlı, yoğun, strukturlaşdırılmış və fərdiləşdirilmiş müdaxilələri ehtiva edən proqramlardır. Öyrədilən bacarıqların gündəlik həyata ümumiləşdirilməsini təmin etmək üçün ailənin də aktiv iştirakını ehtiva edən təhsil üsulları çox daha təsirli tapılmışdır.

İstifadə olunan kurikulum proqramlara görə dəyişməklə birlikdə, adətən bu bacarıqları inkişaf etdirmə hədəflərini ehtiva edir: verbal və verbal olmayan ünsiyyət bacarıqları, akademik bacarıqlar, sosial qarşılıqlı təsir bacarıqları, incə və kobud motor bacarıqlar, öz baxım bacarıqları, problem həll və qərar vermə bacarıqları, davranışsal özün-tənzimləmə qabiliyyətləri.

Davranışsal Müdaxilələr

Tətbiqi Davranış Analizi (ABA – Applied Behavior Analysis) kimi davranışsal müdaxilələr, autizm spektr pozğunluğunda istifadə olunan ən əsas və ən güclü elmi sübuta sahib təhsil müdaxilələridir. ABA, öyrənmə prinsiplərini sistematik olaraq tətbiq edərək davranış dəyişikliyi yaratmağı hədəfləyir.

ABA proqramı, autizm əlamətləri yaşayan uşaqlar üçün Erkən Yoğun Davranışsal Müdaxilələri (EIBI – Early Intensive Behavioral Intervention) ehtiva edir. EIBI adətən həftədə 20-40 saat yoğunluqda, tək-tək tətbiqlər şəklində həyata keçirilir və xüsusilə 2-6 yaş arası uşaqlarda olduqca təsirlidir.

ABA texnikaları bunları ehtiva edir:

• Ayrı Sınaqlarla Öyrətmə (DTT): Bacarıqların kiçik, öyrənilə bilən vahidlərə bölünməsi və sistematik öyrədilməsi
• Təbii Öyrətmə Strategiyaları: Uşağın marağını və motivasiyasını istifadə edərək təbii mühitlərdə öyrənmə
• Möhkəmləndirmə Sistemləri: Müsbət davranışların gücləndirilməsi üçün sistematik mükafat istifadəsi
• İstəm Azaltma: Yardımların tədricən azaldılaraq müstəqilliyin artırılması
• Tapşırıq Analizi: Mürəkkəb bacarıqların addım-addım öyrədilməsi

ABA texnikaları, autizm əlamətləri göstərən uşaqlarda problemli davranışların aradan qaldırılmasında olduqca təsirlidir. ABA; akademik bacarıqlar, uyğunlaşa bilən həyat bacarıqları, ünsiyyət-sosial bacarıqlar və peşə bacarıqları mövzusunda klinik olaraq mənalı inkişaflar təmin edir.

Ünsiyyət Müdaxilələri

Ünsiyyət, autizm əlamətləri göstərən uşaqlarda təhsil müdaxiləsinin əsas fokus nöqtəsidir. Hər uşağın danışıq bacarığı və ünsiyyət profili nəzərə alınaraq fərdiləşdirilmiş ünsiyyət təhsil planı yaradılır.

Danışıq və Dil Terapiyası hərtərəfli ünsiyyət müdaxilələrini ehtiva edir:

• Qəbul Edici Dil Bacarıqları: Danışılanları anlama, göstərişləri izləmə
• İfadə Edici Dil Bacarıqları: Lüğət inkişaf etdirmə, cümlə qurma, anlatım bacarıqları
• Praqmatik Dil Bacarıqları: Dilin sosial istifadəsi, söhbət qaydaları, kontekstə uyğun danışma
• Artikülasiya: Səsləri düzgün çıxarma, nitq aydınlığı

Hələ verbal dili olmayan və ya çox məhdud verbal dili olan autizmli uşaqlara Alternativ və Dəstəkləyici Ünsiyyət (AAC) üsulları istifadə edilərək kömək edilə bilər:

• İşarət Dili: Sadə işarətlər ilə ehtiyacları ifadə etmə
• Şəkil Mübadiləsi Ünsiyyət Sistemi (PECS): Şəkil kartları istifadə edərək ünsiyyət qurma
• Ünsiyyət Panoları və Tabletləri: Vizual simvollarla ünsiyyət
• Danışıq Yaradan Cihazlar: Elektron tabletlər və xüsusi cihazlar ilə səsli ünsiyyət
• Vizual Dəstək Sistemləri: Gündəlik rutinləri və fəaliyyətləri vizuallaşdırma

Axıcı danışan autizmli fərdlər üçün praqmatik dil bacarıqlarını inkişaf etdirmək prioritet hədəfdir. Sosyal qarşılıqlılıq və praqmatik dil bacarıqlarını inkişaf etdirmək üçün bir çox strukturlaşdırılmış proqram istifadə olunur: sosial hekayələr, video modelləmə, həmyaş vasitəçiliyində müdaxilələr, sosial bacarıq qrupları kimi.

Əlavə Terapötik Yanaşmalar

Bilişsel-Davranışsal Terapiya (BDT): Autizm Spektr Pozuntusu’na sahib yüksək funksiyalı uşaq və yeniyetmələrdə narahatlıq, obsesif düşüncələr, qəzəb idarəsi və emosional tənzimləmə problemləri üçün təsirlidir.

Erqoterapiya: İncə motor bacarıqlar, duyğusal işləmə problemləri, gündəlik həyat bacarıqları (geyinmə, yemək yemə, vanna etmə), əl yazısı və öz-baxım bacarıqlarının inkişafında rol oynayır.

Duyğu Bütünləşməsi Müalicəsi: Duyğusal işləmə çətinliklərinə yönəlik müdaxilələrdir. Duyğu bütünləşməsi müalicəsinin autizm spektr pozğunluğunda faydalı olduğuna dair qəti sübutlar hələ məhduddur.

Sosial Bacarıq Təhsili: Qrup formatında və ya fərdi olaraq sosial qarşılıqlı təsir bacarıqlarının öyrədilməsi.

Motor Bacarıqların Dəstəklənməsi: Kobud motor bacarıqlar (qaçma, tullanma, balans) və incə motor bacarıqlar (yazma, kəsmə, düymə ilməkləmə) üçün fizioterapiya və erqoterapiya dəstəyi.

Oyun Terapiyası: Xüsusilə kiçik uşaqlarda oyun əsaslı müdaxilələr ilə sosial qarşılıqlı təsir, simvolik oyun və emosional ifadə bacarıqları dəstəklənir.

Dərman Müalicələri

Autizmin əsas əlamətlərini (sosial ünsiyyət pozğunluğu, təkrarlanan davranışlar) yaxşılaşdıran dərman hələ işlənilməmişdir. Dərman müalicələri müşayiət edən psixiatrik vəziyyətlərin və çətin davranışların müalicəsində istifadə olunur və uşaqların təhsil və digər müdaxilələrdən faydalanma qabiliyyətini artıra bilər.

Dərman müalicəsi indikasiyaları:

• Narahatlıq və Depressiya: SSRI qrupu antidepressanlar (fluoksetin, sertralin)
• Təcavüzkarlıq və Özünə Zərər Vermə: Atipik antipsikotiklər (risperidon, aripiprazol)
• Hiperaktivlik və Diqqətsizlik: Metilfenidat, atomoksetin kimi stimulant və qeyri-stimulant dərmanlar
• Təkrarlanan Davranışlar və Vəsvəsələr: SSRI qrupu dərmanlar
• Yuxu Pozğunluqları: Melatonin, alfa-2 aqonistlər
• İrritabillik və Qəzəb Partlayışları: Atipik antipsikotiklər, duyğu-əhval tənzimləyicilər

Dərman müalicələri mütləq uşaq psixiatrı tərəfindən diqqətlə qiymətləndirilməli, müntəzəm izlənilməlidir.

Ailə Təhsili və Psixoedukasiya

Autizm Spektr Pozuntusu müalicəsində uşağın təhsil müdaxilələrindən aldığı faydanın artırılması üçün valideynlərin müəyyən müdaxilələri öyrənmələri və dərs xarici vaxtlarda da ardıcıl şəkildə tətbiq etmələri kritik əhəmiyyətə sahibdir. Valideyn təhsili bunları ehtiva edir:

• Autizm haqqında hərtərəfli məlumatlandırma (psixoedukasiya)
• Əsas davranışsal texnikaların öyrədilməsi
• Ünsiyyəti dəstəkləmə strategiyaları
• Problem davranışlarla başa çıxma üsulları
• Stress idarəsi və öz-baxım
• Bacı-qardaşlara yönəlik dəstək və təhsil

Uşaqlarda Autizm Spektr Pozuntusu Müalicə Olunmazsa Nə Olar?

Autizm Spektr Pozuntusu müalicə olunmadıqda və ya müalicə gecikdirildikdə, beynin inkişaf plastisitə qabiliyyəti və neyronal yenidən quruluşlanma qabiliyyəti illər içində azaldığı üçün təhsil müalicələrindən alınan fayda yaş böyüdükcə aydın şəkildə azala bilir. Erkən müdaxilə, kritik inkişaf pəncərələrində beyin plastisitəsindən maksimum səviyyədə faydalanmağı təmin edir.

Müalicə gecikdirildikdə və ya heç tətbiq olunmadıqda şəxsin sosial-ünsiyyət bacarıqlarında və həyatını müstəqil olaraq davam etdirməkdə kömək edən bəzi əsas bacarıqlarda daimi və geri dönülməsi çətin itkilər yarana bilər. Sosial təcrid dərinləşir, yaşıd münasibətləri qurula bilməz və sosial kənarlaşdırma yaşana bilər. Ünsiyyət bacarıqlarının inkişaf etməməsi gündəlik ehtiyacların qarşılanmasını çətinləşdirir və frustrasiyaya bağlı davranış problemləri artar.

Akademik uğur mənfi təsirlənir və uşaq potensialının çox altında performans göstərir. Məktəb mühitinə uyum təmin ediləməz və xüsusi təhsil ehtiyacı artar. Funksional bacarıqların qazanılmaması səbəbi ilə müstəqil həyat bacarıqları məhdud qalır. Böyüklükdə məşğulluq imkanları məhdudlaşır və sosial müstəqillik səviyyəsi aşağı gedişat edir.

Müalicə olunmayan ASP’də müşayiət edən psixiatrik pozğunluqların inkişaf riski əhəmiyyətli dərəcədə artar: narahatlıq pozğunluqları, depressiya, obsesif-kompulsiv pozğunluq, davranış pozğunluqları daha tez görülür. Problem davranışlar (təcavüzkarlıq, özünə zərər vermə, qəzəb partlayışları) nəzarət ediləməz hal ala bilər və ailə fəaliyyətini ciddi şəkildə poza bilər.

Ailə üzərindəki yük artar: valideyn stresi, depressiya, evlilik problemləri və bacı-qardaşlar üzərindəki mənfi təsirlər görülə bilər. Qulluq yükü ağırlaşır və ailədə tükənmə sindromu inkişaf edə bilər. Sosial təcrid yalnız uşağı deyil, bütün ailəni təsir edə bilər.

Lakin ümid verici olan budur ki: erkən diaqnoz və uyğun, yoğun müdaxilə ilə bu mənfi nəticələrin böyük hissəsi qarşısı alına və ya əhəmiyyətli dərəcədə azaldıla bilər. Araşdırmalar erkən müdaxilənin, xüsusilə 2-6 yaş arasında başladıldığında, uşaqların inkişaf yörüngələrini əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirə bildiyini göstərir.

Uşağında Autizm Spektr Pozuntusu Olan Ana və Atalara Tövsiyələr

Autizm Spektr Pozuntusu çox erkən yaşlardan etibarən diaqnoz ala bildiyindən ən vacib şeylərdən biri bu mövzu ilə əlaqədar ictimai fərqindəlik və valideyn vigilanlığıdır. Ana və ataların, uşaqlarında normal inkişafdan sapma və ya inkişaf qırmızı bayraqları olduğunu fərqinə vardıqda vaxt itirmədən təcrübəli mütəxəssisə müraciət etmələri həyati əhəmiyyətə sahibdir. Erkən aşkarlama, erkən müdaxiləni mümkün edir və bu da uşağın uzunmüddətli prognozunu əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırır.

Diaqnoz Prosesi və Qəbulləmə

Uşaqlarına Autizm Spektr Pozuntusu diaqnozu qoyulması ana və atalar üçün adətən emosional olaraq çətinləşdirici, hətta travmatik təcrübə ola bilir və bəzən bu diaqnozu qəbul etmək olduqca uzun vaxt ala bilər. Bu prosesdə valideynlərin yaşadığı duyğular normaldır: şok, inkar, qəzəb, günahkarlıq, kədər və nəhayət qəbul. Hər valideyn bu mərhələləri fərqli sürətlərdə yaşayır.

Bəzən ana və atalar diaqnozu doğrulatmaq və ya başqa açıqlama tapmaq ümidi ilə bir çox fərqli mütəxəssisə müraciət edə bilərlər. Bu anlaşılan reaksiya olmaqla birlikdə, bu vəziyyət qiymətli vaxt, psikososial və maddi resursların boşa xərclənməsinə səbəb ola bilər. İki və ya üç etibarlı mütəxəssis rəyi aldıqdan sonra diaqnozu qəbul etmək və müalicəyə fokuslaşmaq daha konstruktiv yanaşmadır.

Xüsusilə təhsil müdaxilələrinin erkən dövrdə başlaması autizm əlamətləri göstərən uşaq üçün ciddi əhəmiyyət daşıdığından, diaqnoz mərhələsində çox vaxt itirməmək lazımdır. Hər keçən ay, kritik inkişaf pəncərələrindən faydalanma fürsətini azalda bilər.

Müalicə Planlaması və Resurs İdarəsi

Təhsil müdaxilələri çox vacib olsa da, əsas vacib olan düzgün təhsil düzgün vaxtda əldə etmək və təhsilin davamlılığını təmin etməkdir. Autizm müalicəsi maraton kimidir, sprint deyil. Ona görə diaqnoz alındıqdan dərhal sonra bütün maliyyə və emosional resurslar tək müalicə üsuluna və ya tək müəssisəyə ötürülməməli, resurslar ağıllıca planlaşdırılmalı və vaxta yayılmalıdır.

Realist hədəflər qoymaq vacibdir. Möcüzəvi sağalma vədləri verən proqramlardan qaçınılmalı, elmi sübuta əsaslanan üsullər üstünlük verilməlidir. Müalicə planı multidissiplinar olmalıdır: xüsusi təhsil, danışıq terapiyası, erqoterapiya, lazım gələrsə dərman müalicəsi balanslaşdırılmış şəkildə inteqrasiya olunmalıdır.

Valideyn Təhsili və Aktiv İştirak

Autizm Spektr Pozuntusu müalicəsində uşağın təhsil müdaxilələrindən aldığı faydanın artırılması üçün valideynlərin əsas müdaxilə texnikalarını öyrənmələri və dərs xarici vaxtlarda evdə də ardıcıl şəkildə tətbiq etmələri kritik əhəmiyyət daşımaqdadır. Terapistlər həftədə bir neçə saat işləyə bilər, lakin valideynlər günün hər saatı uşaqla birlikdədir. Ona görə valideynlərin ko-terapist rolunu üstlənmələri müalicə uğurunu çox böyük nisbətdə artırır.

Valideyn təhsil proqramlarına qatılmaq, ABA prinsiplərini öyrənmək, ünsiyyəti dəstəkləmə strategiyalarını tətbiq etmək və problem davranışlarla təsirli başa çıxma üsullarını əldə etmək son dərəcə faydalıdır.

Gündəlik Həyatda Praktik Tövsiyələr

Strukturlaşdırılmış Rutinlər Yaradın: Autizmli uşaqlar qabaqgörülə bilənlikdən və ardıcıllıqdan faydalanır. Gündəlik rutinləri vizual təqvimlər və proqramlar ilə dəstəkləyin

Müsbət Davranışları Möhkəmləndirin: Uşağınızın düzgün davranışlarını fərqinə varın və dərhal mükafatlandırın (sosial tərifləmə, fəaliyyət mükafatları)

Aydın və Sadə Ünsiyyət Qurun: Qısa, konkret cümlələr istifadə edin. Vizual dəstəklərdən faydalanın

Duyğusal Ehtiyacları Nəzərə Alın: Uşağınızın hansı vəziyyətlərdə həddindən artıq stimullaşdırıldığını və ya çatışmaz stimul aldığını müşahidə edin və mühiti buna görə düzənləyin

Sosial Fürsətlər Yaradın: Uşağınızı strukturlaşdırılmış sosial fəaliyyətlərə daxil edin (sosial bacarıq qrupları, uyğun idman fəaliyyətləri)

Kiçik Uğurları Bayram Edin: Hər irəliləyiş, nə qədər kiçik olsa da, bayram olunmağa layiqdir

Səbirlı və Realist Olun: İrəliləyiş yavaş və dalğalı ola bilər. Geri addımlar normaldır

Özünüzə və Ailə Üzvlərinə Baxın

Autizmli uşağa qulluq etmək fiziki və emosional olaraq yorucudur. Öz sağlamlığınızı laqeyd qarşılamayın:

• Müntəzəm olaraq özünüzə vaxt ayırın
• Lazım gəldikdə peşəkar psixoloji dəstək alın (fərdi terapiya, ailə terapiyası)
• Həyat yoldaşınızla münasibətinizə investisiya edin
• Bacı-qardaşların ehtiyaclərını laqeyd qarşılamayın, onlar üçün də vaxt ayırın
• Dəstək qruplarına qatılın: oxşar təcrübələr yaşayan ailələrlə əlaqə qurmaq çox qiymətlidir

Alternativ Müalicələr Haqqında Şüurlu Olun

Autizm Spektr Pozuntusu’nun radikal və qəti müalicəsi olmaması səbəbi ilə, ana və atalar uşaqları üçün alternativ bir çox müalicə üsulu araşdırmağa yönəlir. Bu axtarış anlaşılan və təbiidir, lakin diqqətli olunması lazım olan nöqtə bəzi üsulların elmi əsasdan məhrum olması, bahalı olması və ya hətta zərərli ola bilməsidir.

Qəbul Edilə Bilən, Zərəri Olmayan Tamamlayıcı Üsullar:

• Masaj və rahatlama texnikaları
• Müntəzəm fiziki məşq və idman
• Musiqi terapiyası
• Heyvan dəstəkli terapiyalar (xüsusilə at və it terapiyaları)
• Yoqa və mindfulness tətbiqləri (yaşa uyğun)
• İncəsənət terapiyası
• Təbiət əsaslı fəaliyyətlər

Elmi Sübut Çatışmazlığı Olan və ya Zərərli Ola Bilən Üsullar:

Aparılan hərtərəfli elmi tədqiqatlarda aşağıdakı üsulların autizmin müalicəsində hər hansı şəkildə fayda təmin etmədiyi və bəzilərinin ciddi mənfi təsirləri ola biləcəyi göstərilmişdir:

• Yüksək doza B və C vitamin müalicələri
• İmmunoterapiya və immun modulyasiya müalicələri
• Neyrofeedback tətbiqləri
• Hiperbarik oksigen müalicəsi
• Həddindən artıq məhdudlaşdırıcı xüsusi diyetlər (qluten-kazein-free diyetlər) – bütün uşaqlarda faydalı deyil
• Şelasiya (chelation) müalicəsi – ciddi sağlamlıq riskləri daşıyır
• MMS (Miracle Mineral Solution) kimi zərərli maddələr – çox təhlükəlidir
• Sübuta əsaslanmayan dərman müalicələri və əlavələr

Bu növ müalicələrə müraciət etmədən əvvəl mütləq uşaq psixiatrı və ya pediatrinizlə məsləhətləşin. Həm maddi resursların həm də qiymətli vaxtın boşa xərclənməməsi üçün sübuta əsaslanan müalicə üsullarına fokuslaşmaq ən ağıllı yanaşmadır.

Müsbət Baxış Bucağı İnkişaf Etdirin

Uşağınıza diaqnoz etiketi ilə deyil, unikal fərd olaraq baxın. Autizm uşağınızın kim olduğunun bir hissəsidir, lakin hamısı deyil. Güclü tərəflərini kəşf edin və dəstəkləyin. Uşağınıza şərtsiz sevgi göstərin və onun fərqliliyini çatışmazlıq olaraq deyil, müxtəliflik olaraq görməyə çalışın. Bir çox autizmli fərd unikal qabiliyyətlərə, fərqli baxış bucaqlarına sahibdir və cəmiyyətə qiymətli töhfələr verir.

Yol çətin ola bilər, lakin düzgün dəstək, erkən müdaxilə və ailə iştirakı ilə uşağınız potensialını reallaşdıra və mənalı, məmnunedici həyat sürə bilər.