Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Təşviş Pozuntusu

Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Təşviş Pozuntusu Nədir?

Uşaqlarda və yeniyetmələrdə təşviş pozuntusu yaşa uyğun olmayan və gündəlik həyatı mənfi təsirləyən həddindən artıq narahatlıq, qorxu və təlaş vəziyyətidir. Normal inkişaf qorxularından fərqli olaraq bu əlamətlər intensiv, davamlı və nəzarət edilə bilməyən xarakterlidir. Uşaqlar və yeniyetmələr məktəb, dostluq münasibətləri, ailə daxili vəziyyətlər və ya performans gözləntiləri kimi müxtəlif mövzularda həddindən artıq narahatlıq yaşaya bilərlər. Bu vəziyyət sosial təsirlərdə çətinliklər, məktəb uğurunda azalma və bədən şikayətləri ilə özünü göstərir. Təşviş pozuntusu erkən diaqnoz və uyğun müalicə ilə olduqca uğurlu şəkildə idarə oluna bilən vəziyyətdir. Peşəkar dəstək alan uşaqlar və yeniyetmələr sağlam inkişaf prosesi yaşaya və həyat keyfiyyətlərini əhəmiyyətli dərəcədə artıra bilərlər.

Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Təşviş Pozuntusu Növləri Hansılardır?

Uşaqlarda və yeniyetmələrdə təşviş pozuntusu fərqli əlamətlər və tetikləyicilər ilə ortaya çıxan beş əsas növdə araşdırılır. Hər növ uşağın inkişaf dövrünə və fərdi xüsusiyyətlərinə görə müxtəlif şəkillərdə özünü göstərir. Bu növlərin erkən tanınması və uyğun müdaxilə edilməsi uşağın sağlam inkişafı üçün vacibdir.

Geniş Yayılmış Təşviş Pozuntusu: Keçmiş yaşantılar və gələcəklə əlaqəli bir çox vəziyyət haqqında nəzarət edilə bilməyən səviyyədə davamlı narahatlıq halidir. Uşaq və ya yeniyetmə imtahan nəticələri, ailəsinin sağlamlığı, dost qazanma kimi bir çox mövzuda həddindən artıq təlaş duyur. Bu narahatlıqlar elə intensivdir ki yuxu düzənini, məktəb performansını və sosial münasibətlərini mənfi təsirləyir. Uşaq davamlı “ya … olarsa” düşüncələri ilə məşğuldur və rahatlaşa bilmir.

Ayrılıq Təşviş Pozuntusu: Ev mühitindən, ana-atadan və ya birinci qayğı verəndən uzaqlaşma vəziyyətində yaşa uyğun olmayan intensiv təlaş yaşanmasıdır. Səhər uşaq bağçasına və ya məktəbə gedərkən həddindən artıq narahat olma, valideynin evdən çıxmasına reaksiya vermə, axşam yatma vaxtında tək başına yatmağı rədd etmə kimi vəziyyətlər müşahidə olunur. Bu durum həm uşaq həm də ailə üçün olduqca çətindir. Məsələn övladını buraxıb işə getməsi lazım olan valideyn uşağın göz yaşları ilə özünü pis hiss edə və günahkarlıq duyğusu yaşaya bilər.

Fobik Təşviş Pozuntusu (Xüsusi Fobiyalar): Müəyyən bir əşya, heyvan, mühit və ya vəziyyətə qarşı davamlı və intensiv qorxu duyulmasıdır. Bu qorxu o təhrik ilə qarşılaşıldıqda dərhal panik reaksiyasına çevrilir. İtlər, hörümçəklər, hündür yerlər, qaranlıq, ildırım səsi, qan görmə, inyeksiya kimi bir çox fərqli sahədə xüsusi fobiya inkişaf edə bilər. Uşaq bu vəziyyətlərdən qaçınmaq üçün böyük səy göstərir və gündəlik həyatı məhdudlaşır.

Sosial Təşviş Pozuntusu (Sosial Fobiya): Sosial vəziyyətlərdə səhv edəcəkləri, gülünc hala düşəcəkləri və ya başqaları tərəfindən mənfi qiymətləndiriləcəkləri düşüncəsi ilə intensiv qorxu və narahatlıq yaşayırlar. Bu səbəblə dost toplantılarından, ad günü şənliklərindən, sinif təqdimatlarından qaçınma meyli göstərirlər. Evdə rahat olan uşaq məktəb mühitində səssizləşir və özünü arxada saxlayır. Müəllimə sual vermək, kantində sifariş vermək kimi adi vəziyyətlər belə böyük narahatlıq yaradır.

Panik Pozuntu: Gözlənilməyən vaxtlarda meydana çıxan, qısa müddətli ancaq çox intensiv qorxu atakları yaşanmasıdır. Atak zamanı ürək döyüntüsü, nəfəs ala bilməmə, döş sıxılması, tərləmə, titrəmə kimi bədən əlamətləri görünür. Bu anlar uşaq və ya yeniyetmə üçün son dərəcə qorxuducu ola bilər. “Öləcəyəm”, “huşumu itirəcəyəm” kimi düşüncələr ağlını tutur və nə edəcəyini bilə bilmir. Atak sonrasında “yenə olar” qorxusu gündəlik həyatı məhdudlaşdırır.

Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Təşviş Pozuntusu Nədən Qaynaqlanır?

Uşaqlarda və yeniyetmələrdə təşviş pozuntusunun səbəbləri çox ölçülüdür və hər uşaqda fərqli amillər təsirli ola bilər. Genetik meyllilik mühüm rol oynayır, ailədə təşviş və ya depressiya öyküsü olan uşaqlarda görülmə ehtimalı artır. Beyin kimyasındakı balanssızlıqlar və doğuşdan gələn mizac xüsusiyyətləri də təsirlidir. Ancaq ətraf mühit və həyat amilləri ən azı bunlar qədər əhəmiyyətlidir. Ana-atanın münasibəti müəyyənedicidir, uşağa qarşı həddindən artıq tənqidi, davamlı qüsur tapan, kifayət qədər maraq göstərməyən və ya tam əksinə həddindən artıq qoruyucu, uşağın heç bir qərarına icazə verməyən yanaşmalar təşviş inkişafına zəmin hazırlayır. Ardıcıl olmayan tərbiyə tətbiqləri, bir gün tolerantlı digər gün həddindən artıq sərt reaksiyalar uşaqda güvənsizlik yaradır. Ailədə yeni körpənin doğulması, valideynlərin ayrılması, köçmə kimi dəyişikliklər də tetikləyici ola bilər. Məktəbdə və ya məhəllədə yaşıdları tərəfindən zorakılığa məruz qalma, müəllimin alçaldan münasibətləri, fiziki və ya emosional zorakılığa şahid olma təşviş riskini artırır.

Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Təşviş Pozuntusu Əlamətləri Hansılardır?

Uşaqlarda və yeniyetmələrdə təşviş pozuntusu əlamətləri emosional, davranışsal və fizioloji olmaq üzrə üç əsas sahədə ortaya çıxır. Əlamətlərin görülmə tərzi və intensivliyi uşağın yaşına, şəxsiyyətinə və təşviş növünə görə fərqliliklər göstərir. DSM-5 diaqnoz kriterlərinə görə bu əlamətlərin ən azı altı ay müddətində davam etməsi və uşağın məktəb, ailə və ya sosial həyatını ciddi şəkildə təsirləməsi tələb olunur.

Əsas əlamətlər bunlardır:

• Davamlı qorxu və təlaş hissi
• Daxili narahatlıq və gərginlik
• Nəzarət edilə bilməyən narahatlıqlar
• Çarəsizlik və gücsüzlük hissləri
• Ani panik hissi
• Narahatlıq verən vəziyyətlərdən uzaq durma və qaçınma
• Stresli anlarda donub qalma, reaksiya verə bilməmə
• Məktəbə getməmə, məktəbi rədd etmə
• Ana-ataya həddindən artıq bağlanma, onlardan ayrıla bilməmə
• Sosial mühitlərdən çəkilmə, tək qalma üstünlüyü
• Dırnaq yemə, saç qoparmaq, dəri yolma kimi davranışlar
• Ürək döyüntüsü və döş bölgəsində narahatlıq
• Nəfəs almaqda çətinlik çəkmə
• Boğazda tıxanma duyğusu
• Mədə bulantısı və qusma
• İshala meyillik
• Həddindən artıq tərləmə
• Balans itkisi, sərsəmlik hissi
• Əzələlərdə gərginlik və sərtlik
• Yuxuya getməkdə çətinlik, gecə oyanamaları, kabus görmə
• Yemək yemək istəməmə və ya həddindən artıq iştah

Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Təşviş Pozuntusu ilə Öhdəsindən Gəlmək üçün Nə Edilə Bilər?

Uşaqlarda və yeniyetmələrdə təşviş pozuntusu ilə öhdəsindən gəlmək peşəkar müalicənin yanı sıra gündəlik həyatda tətbiq oluna bilən strategiyalarla dəstəklənməlidir. Müntəzəm rutinlər formalaşdırmaq uşağa öngörülə bilənlik təmin edir və təşvişi azaldır. Rahatlaşma texnikaları öyrətmək, dərin nəfəs məşqləri və mindfulness tətbiqləri əhəmiyyətli dərəcədə kömək edir. Uşağın narahatlıqlarını danışa biləcəyi təhlükəsiz mühit yaratmaq emosional dəstək təmin edir. Kiçik hədəflər müəyyənləşdirərək kademeli olaraq qorxuducu vəziyyətlərlə üzləşməsinə imkan tanımaq özünəinamını artırır. Fiziki fəaliyyət və müntəzəm məşq təşviş əlamətlərini azaltmaqda təsirlidir. Sağlam qidalanma və kifayət qədər yuxu düzəni də əhəmiyyət daşıyır. Uşağın güclü tərəflərini vurğulamaq və uğurlarını qiymətləndirmək özünəhörmət hissini dəstəkləyir. Ekran müddəti və sosyal media istifadəsini məhdudlaşdırmaq təşvişi tetikləyən amilləri azalda bilər.

Təşviş Pozuntusu Olan Uşaqların Ana və Atalarına Tövsiyələr

Təşviş pozuntusu olan uşaqların valideynləri övladlarının sağalma prosesində ən mühüm dəstəkçiləridir. Səbirlı, anlayışlı və ardıcıl yanaşma nümayiş etdirmək kritik əhəmiyyət daşıyır. Uşağın narahatlıqlarını kiçimsəmədən dinləmək və hisslərini təsdiq etmək etimad mühiti yaradır. Həddindən artıq qoruyucu olmaqdan qaçınmaq uşağın öz öhdəsindən gəlmə bacarıqlarını inkişaf etdirməsinə imkan tanıyır. Narahatlıq verən vəziyyətlərdə uşağa dərhal təminat vermək əvəzinə öz-özünə sakitləşməyi öyrənməsinə kömək etmək uzunmüddətli fayda təmin edir. Ailə daxili ünsiyyəti gücləndirmək və stress amillərini minimuma endirmək vacibdir. Valideynlərin öz təşviş idarəçiliyi məsələsində rol modeli olması da təsirlidir. Müntəzəm rutin və sərhədlər qoymaq uşağa təhlükəsizlik hissi verir. Məktəblə əməkdaşlıq daxilində olmaq və müəllimləri məlumatlandırmaq uşağın dəstəklənməsini təmin edir. Peşəkar kömək alınması məsələsində qərarlı olmaq və müalicə prosesinə aktiv qatılım göstərmək uğur şansını artırır.

Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Təşviş Pozuntusu Necə Müalicə Olunur?

Uşaqlarda və yeniyetmələrdə təşviş pozuntusu müalicəsində sübuta əsaslanan və beynəlxalq standartlarda üsullar istifadə olunur. Mütəxəssis uşaq psixiatrı və klinik psixoloq dəstəyi ilə hər uşağın yaşına, inkişaf səviyyəsinə və ehtiyaclarına xüsusi müalicə planı formalaşdırılır. Multidisipliner yanaşma ilə bioloji, psixoloji, ailə və sosial amillər birlikdə qiymətləndirilir. Koqnitiv-Davranışçı Terapiya uşaqların mənfi düşüncə qəliblərini dəyişdirmələrinə və narahatlıq yaradan vəziyyətlərlə sağlam şəkildə öhdəsindən gəlmələrinə kömək edir. Oyun terapiyası xüsusilə kiçik uşaqlarda hisslərini ifadə etmələri üçün təhlükəsiz sahə təqdim edir. Ailə terapiyası valideynlərin övladlarına necə dəstək olacaqlarını öyrənmələrini təmin edir. Rahatlaşma texnikaları və mindfulness tətbiqləri təşviş əlamətlərini idarə etməkdə təsirlidir. Lazımi hallarda dərman müalicəsi psixiatr tərəfindən diqqətlə qiymətləndirilərək və müntəzəm izlənilərək tətbiq olunur. Müalicə prosesi boyunca müntəzəm qiymətləndirmələr aparılır və plan lazım gəldikdə yenilənir.

Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Təşviş Pozuntusu Müalicə Olunmazsa Nə Olar?

Uşaqlarda və yeniyetmələrdə müalicə olunmayan təşviş pozuntusu inkişaf prosesini mənfi təsirləyir və ciddi komplikasiyalara yol aça bilər. Akademik uğur düşür, məktəb davamsızlıqları artır və öyrənmə çətinlikləri meydana çıxa bilər. Sosial inkişaf kəsilməyə uğrayır, yaşıd münasibətləri qurmaqda və davam etdirməkdə çətinliklər yaşanır. Aşağı özünəhörmət və özünəinam çatışmazlığı formalaşır. Yetkinlik dövrünə daşınan təşviş pozuntuları xronikləşə və müalicəsi çətinləşə bilər. Depressiya, maddə istifadəsi və ya digər ruhi pozuntular müşayiət edə bilər. Bədən sağlamlığı problemləri ortaya çıxa bilər, baş ağrıları, mədə problemləri və immun sistemdə zəifləmə müşahidə oluna bilər. Ailə münasibətlərində gərginliklər yaşanır və həyat keyfiyyəti əhəmiyyətli dərəcədə düşür. Erkən müdaxilə ilə bu mənfi nəticələrin qarşısının alınması və uşağın sağlam inkişaf göstərməsi mümkündür. Peşəkar dəstək davamlı sağalma təmin edir və uşağın potensialını tam olaraq reallaşdırmasına imkan tanıyır.

Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Təşviş Pozuntusu Diaqnozu Necə Qoyulur?

Uşaqlarda və yeniyetmələrdə təşviş pozuntusu diaqnozu peşəkar qiymətləndirmə prosesi nəticəsində qoyulur. Mütəxəssis uşaq psixiatrı və ya klinik psixoloq tərəfindən əhatəli qiymətləndirmə aparılır və DSM-5 diaqnoz kriterləri istifadə olunur. Proses uşağın ətraflı müayinəsini, inkişaf tarixinin alınmasını və standartlaşdırılmış qiymətləndirmə vasitələrinin istifadəsini əhatə edir. Uşaq, valideyn və müəllimlərlə aparılan görüşlər və müşahidələr həyata keçirilir. Əlamətlərin tezliyi, müddəti və funksionallığa təsiri araşdırılır. Standartlaşdırılmış təşviş qiymətləndirmə ölçüləri və sorğuları tətbiq olunur. Müşayiət edən vəziyyətlər, depressiya, diqqət çatışmazlığı və öyrənmə çətinlikləri qiymətləndirilir. Tibbi müayinə ilə digər mümkün səbəblər istisna edilir. Əhatəli qiymətləndirmə sonrası fərdi müalicə planı formalaşdırılır və ailə məlumatlandırılır. Müalicə prosesi boyunca müntəzəm izləmə və qiymətləndirmə aparılır.