Heroin Asılılığı

Heroin Asılılığı Nədir?

Heroin asılılığı opiyat sinfində yer alan, xaşxaş bitkisindən əldə edilən morfinin sintezi ilə yaranan yarımsintetik bir maddənin təkrar istifadəsi nəticəsində inkişaf edən, şəxsin maddəni istifadə etməyi idarə edə bilmədiyi və fiziki asılılıq inkişaf etdiyi ciddi sağlamlıq problemdir.

Heroin istifadəsində maddənin təsiri təxminən 4-6 saat davam edir və şəxsdə gevşəmə, rahatlaşma hissi yaradır. Lakin heroin mərkəzi sinir sisteminin fəaliyyətini azaltdığından, istifadəçidə qan təzyiqi düşür, ürək döyüntüsü və tənəffüs yavaşlayır. Bu vəziyyət ölümə səbəb ola biləcək qədər ciddi komplikasiyalara yol aça bilər.

Heroinin ən təhlükəli xüsusiyyətlərindən biri bir neçə istifadədə belə asanlıqla asılılıq edə bilməsidir. Həm asılılığı şiddətli, həm də yoksunluq əlamətləri olduqca çətin keçir. Maddə istifadəsi dayandırıldıqda tərləmə, əsəmə, burun axması, ishal, yuxusuzluq, əsəbilik, narahatlıq, ağrı və kramplar kimi şiddətli yoksunluq əlamətləri meydana çıxır. Bu səbəbdən peşəkar müalicə dəstəyi olmadan heroini dayandırmaq son dərəcə çətindir.

Heroin ağ və ya qəhvəyi toz formasındadır. İstifadə yolları arasında siqaret ucunda içmə (koreks), alüminium folqa ilə soluma, burundan çəkmə və damara enjektə etmə yer alır. Damar yolu istifadəsində damarlarda daralma və qan dövranı problemləri görülür. Bundan əlavə şəxslər arası iynə paylaşımı hepatit və HIV kimi yoluxucu xəstəliklərə zəmin hazırlayır.

Heroin beyində yerləşən opiyat reseptorlarına tutularaq təsirini göstərir. Beyində həzz almaqdan məsul olan bölgə zamanla funksiyasını itirməyə və özünü əngəlləmə mexanizmi pozulmağa başlayır. Bu səbəbdən heroin asılılığı beyin xəstəliyi olaraq qiymətləndirilir və müalicə edilə bilən xroniki bir vəziyyətdir.

Heroin asılılığının əsas xüsusiyyətləri bunlardır:

• Nəzarət itkisi: Başlanğıcda maddənin təsirindən həzz alan şəxs zamanla istifadə etdiyi maddə miqdarına dözüm inkişaf etdirdikcə yalnız yoksunluq əlamətlərini yaşamamaq üçün maddə istifadə etməyə davam edir
• Fiziki asılılıq: Şəxs maddə istifadəsini azaltmaq və ya dayandırmaq istəsə belə bunu bacara bilmir və intensiv maddə istəyi duyur
• Dözüm inkişafı: Eyni təsiri almaq üçün getdikcə artan dozlarda maddə istifadə etmə ehtiyacı meydana çıxır

Heroin Asılılığının Yaranmasına Səbəb Olabiləcək Risk Faktorları Hansılardır?

Heroin asılılığı inkişafında çoxlu müxtəlif risk amilləri rol oynayır. Şəxsə aid mizac xüsusiyyətləri, ailə ilə olan qarşılıqlı əlaqə, məktəb və cəmiyyət daxilindəki amillər asılılıq inkişafına zəmin hazırlaya bilər.

Ailə yönləndirməsinin zəif olması, uşaqlıq dövründə travmatik yaşantıların olması və ailə əlaqələrinin zəif olması mühüm risk amilləridir. Ailədə maddə istifadəsi öyküsü olan fərdlərdə genetik meyillik səbəbindən risk daha yüksəkdir. Maddə istifadə edən dostlar ilə ünsiyyətdə olmaq və mərkəzində maddə olan sosial mühitlərdə olmaq da asılılıq riskini artırır.

Əvvəllər fərqli bir maddə istifadəsi öyküsünün olması, məktəb uğurunun və ya sosial əlaqələrin zəif olması, maddəyə çatımın asan olması və maddə baxımından riskli bir mühitdə yaşamaq digər risk amilləri arasında yer alır. Sosial-iqtisadi baxımdan əlverişsiz vəziyyətdə olmaq, aqressiv və impulsiv davranışlar göstərmək, özünü idarə etməkdə çətinlik yaşamaq da heroin asılılığına səbəb ola bilər.

Cinsiyyətə görə kişi istifadəçilər qadın istifadəçilərdən daha çoxdur və böyükşəhərlərdə yaşamaq da risklər arasında göstərilə bilər. Şəxsin psixoloji vəziyyəti və çətin həyat hadisələri də heroin asılılığının yaranmasında təsirlidir. Depressiya, diqqət çatışmazlığı və hiperaktivlik pozğunluğu, travmadan sonra stress pozğunluğu, antisosial şəxsiyyət pozğunluğuna malik olan şəxslərdə heroin asılılığı inkişaf etdirmə ehtimalı daha yüksəkdir.

Şəxsin Heroin Asılısı Olduğu Necə Başa Düşülür?

Heroin asılılığı diaqnozu DSM-5 (Mental Pozğunluqların Diaqnoz və Statistik Əl Kitabı) kriterlərinə görə mütəxəssis psixiatr tərəfindən qoyulur. Diaqnoz üçün bir il ərzində aşağıdakı əlamətlərdən ən azı ikisinin özünü göstərməsi və klinik baxımdan əhəmiyyətli çətinliyə və funksionallıqda azalmaya yol açması tələb olunur.

DSM-5 Diaqnoz Kriterləri:

• İstənildiyindən daha böyük miqyarda və ya daha uzun müddətli maddə istifadəsi
• Maddəni dayandırmaq və ya nəzarət altında saxlamaq üçün təkrarlayan uğursuz cəhdlər
• Maddəni əldə etmək, istifadə etmək və ya təsirlərindən qurtulmaq üçün çox vaxt sərf etmə
• Maddə istifadəsi üçün intensiv istək duymaq və düşüncələrin maddə ətrafında yoğunlaşması
• Təkrarlayan istifadə nəticəsində iş, məktəb və ya evdəki məsuliyyətləri yerinə yetirə bilməmə
• Maddə istifadəsi sosial və ya şəxslərarası problemlərə yol açmasına baxmayaraq istifadəyə davam etmə
• Maddə istifadəsi səbəbindən mühüm sosial, peşə və ya boş vaxt fəaliyyətlərindən əl çəkmə
• Fiziki baxımdan təhlükəli vəziyyətlərdə belə maddə istifadəsini davam etdirmə
• Maddə istifadəsinin fiziki və ya psixoloji problemlərə səbəb olduğunu bilməsinə baxmayaraq istifadəyə davam etmə
• Eyni təsiri əldə etmək üçün əhəmiyyətli şəkildə artan miqyarda maddəyə ehtiyac duymaq (dözüm inkişafı)
• Maddə istifadəsi azaldıqda və ya kəsildikdə yoksunluq əlamətlərinin meydana çıxması (ürək bulanma, qusma, ishal, tərləmə, əsəmə, əzələ ağrıları, narahatlıq, əsəbilik, yuxusuzluq)

Fiziki və Davranışsal Müşahidələr:

DSM-5 kriterlərindən əlavə heroin asılılığına malik şəxslərdə aşağıdakı vəziyyətlər müşahidə edilə bilər:

• Maddə təsiri altındayarkən yavaş hərəkət etmə və uyuşuq görünüş
• Yoksunluq böhranında aqressiya və ajitasiya vəziyyəti nümayiş etdirmə
• Damar yolu istifadəsində bədəndə iynə izləri və qaralma, folqa istifadəsində dəri üzərində lezyonlar
• Şəxsi qulluq və gigiyenadan əl çəkmə
• Sudan çəkinmə və su ilə təmas etmək istəməmə
• Əhəmiyyətli çəki itkisi və qidalanma düzənsizliyi
• Dişlərdə çürümə və ağız sağlamlığında pozulma
• Başgicəllənmə, qəbizlik, ürək bulanma, qusma, mədə spazmları və tənəffüs pozğunluqları
• Ünsiyyət qurmaqdan və sosiallaşmaqdan uzaqlaşma, münasibətlərin mərkəzində maddənin olması
• Bütün məşğuliyyətlərin maddə təmin etmək və istifadə etmək ətrafında fırlanması
• Kişilərdə cinsi funksiya pozğunluqları, qadınlarda aybaşı düzənsizliyi
• Uzunmüddətli xroniki yuxusuzluq və əlavə ruhsal pozğunluqlar

Heroin Asılılığının Səbəb Olduğu Problemlər Hansılardır?

Heroin asılılığı həyatın bütün sahələrində ciddi və əhatəli problemlərə yol açır. Fiziki, ruhsal və sosial çoxlu problemə səbəb olaraq şəxsin ailə, məktəb, iş və sosial münasibətlərini mənfi istiqamətdə təsir edir.

Fiziki Sağlamlıq Problemləri:

Başqa istifadəçiyə aid enjeksiyon ləvazimatlarının paylaşılması vəziyyətində hepatit B, hepatit C və ya HIV kimi yoluxucu xəstəliklərə tutulma riski mövcuddur. Maddə istifadəsinə bağlı olaraq qaraciyər və ya böyrək xəstəlikləri inkişaf edə bilər. Pnevmoniya və vərəm kimi ağciyər xəstəlikləri görülə bilər. Heroinin həddindən artıq dozda istifadəsi tənəffüsün dayanmasına və ölümə yol aça bilər. Doz həddini aşma vəziyyətində şəxs təcili tibbi müdaxilə tələb edir.

Psixoloji və Emosional Problemlər:

Heroin asılılığı intihar riskini əhəmiyyətli dərəcədə artırır. Depressiya, təşviş pozğunluqları və koqnitiv funksiyalarda pozulmalar tez-tez görülür. Paranoid sanrılar, qarışıqlıq və aqressiv davranışlar meydana çıxa bilər. Maddənin verdiyi yavaşladıcı təsiri tarazlaşdırmaq üçün stimulyator maddə istifadələri görülə bilər və bu vəziyyət əlavə psixoloji problemlərə yol açır.

Sosial və Münasibət Problemləri:

Ailə ilə ünsiyyət zəifləyir və asılı olmayan dost və yaxınlardan uzaqlaşma başlayır. Şəxs içə dönük həyat sürməyə və həyatdan həzz almamağa başlayır. Əksəriyyət yalnız asılı şəxslər və ya satıcılarla maddə üzərində ünsiyyət qurur. Özünə qulluq bacarıqları azalır və şəxsi gigiyena diqqət yetilmir. Təhsil və karyera hədəflərində ciddi gerilmə yaşanır.

İqtisadi və Hüquqi Problemlər:

İş həyatında və iqtisadi mənada ciddi çətinliklər yaşanır. Heroin istifadəsi qanuni olmadığından şəxslər cinayətə qarışma riski ilə üz-üzə qalır. Zamanla şəxsiyyət və davranış dəyişikliyi yaşanır, yalan danışma davranışı tez-tez görülür. Maddə təmin etmək üçün oğurluq və ya maddə satıcılığı kimi cinayət fəaliyyətlərinə yönəlmə ehtimalı artır. İmpulsivlik artımı səbəbindən aqressiv davranışlar və yaralama kimi vəziyyətlərin içinə girmə ehtimalı yüksəlir.

Heroin asılılığı olan şəxslər bu problemlərin əksəriyyətini yaşadıqları və nəticələrinin farkında olduqları halda istifadəni dayandıra bilmirlər. Sağalma üçün peşəkar müalicə dəstəyi almaq məcburidir.

Heroin Asılılığı ilə Birlikdə Ən Tez-tez Rast Gəlinən Psixoloji Problemlər Hansılardır?

Heroin asılılığı ilə birlikdə görülən əlavə diaqnozlar olduqca yaygındır və müalicə prosesini mürəkkəb vəziyyətə gətirə bilər. Major depressiv pozğunluq ən tez-tez görülən əlavə diaqnozlardan biridir. Şəxsdə dərin kədər, ümidsizlik, həyat enerjisində azalma və intihar düşüncələri meydana çıxır. Heroin asılılarında intihar riski əhəmiyyətli dərəcədə yüksəkdir.

Təşviş pozğunluqları, xüsusilə yaygın təşviş pozğunluğu və panik pozğunluq tez-tez görülür. Xroniki narahatlıq, gərginlik və panik ataklar həyat keyfiyyətini aşağı salır. Travmadan sonra stress pozğunluğu keçmişdə yaşanan travmatik hadisələrlə əlaqəli ola bilər və asılılığın təhrikçisi ola bilər.

Şəxsiyyət pozğunluqları, xüsusilə antisosial və sərhəd şəxsiyyət pozğunluğu birlikdəliyi diqqət çəkir. İmpuls nəzarət problemləri və emosional düzənsizlik müalicə prosesini çətinləşdirə bilər. Diqqət çatışmazlığı və hiperaktivlik pozğunluğu da heroin asılılığı ilə birlikdə görülə bilər.

Heroin asılılığı olan şəxslərdə maddənin verdiyi yavaşladıcı təsiri tarazlaşdırmaq məqsədi ilə stimulyator maddə istifadələri görülə bilər. Bu vəziyyət spirt və ya digər maddə istifadə pozğunluqlarının əlavə olmasına yol açır və istifadə edilən digər maddələrin təsirinə bağlı əlavə ruhsal problemlər meydana çıxarır.

Bundan əlavə paranoid sanrılar, qarışıqlıq, xroniki yuxusuzluq və aqressiv davranışlar kimi ruhsal vəziyyətlər də heroin asılılığı ilə birlikdə tez-tez müşahidə olunur. Bu əlavə diaqnozlar müalicə planının əhatəli və multidissiplinar olmasını tələb edir.

Yaxını Heroin Asılısı Olanlara Yönəlik Məlumatlandırmalar

Heroin asılısı bir yaxınınız varsa, bu prosesdə səbirli və dəstəkləyici olmaq son dərəcə vacibdir. Asılılıq haqqında etibarlı mənbələrdən məlumat əldə edin və xəstənizin psixiatristi və ya psixoloqundan sizi məlumatlandırmasını tələb edin. Asılılığın müalicə edilə bilən xroniki bir xəstəlik olduğunu və sağalma ilə təkrarların bir yerdə gedə biləcəyini unutmayın.

Uzun müalicə prosesinə özünüzü hazırlayın və müalicə qrupu ilə daim əməkdaşlıq və ünsiyyət daxilində olun. Yaxınınızı həmişə müalicədə qalması üçün təşviq etmək mənalı olacaqdır. Heroini dayandırmağın tək başına kifayət olmadığını, istifadə etməli olduğu dərmanların müntəzəm istifadəsi mövzusunda xəstəyə kömək etməyinizin lazım olduğunu bilin.

Yaxınınıza dəstək verərkən özünüzü də ihmal etməyin və ehtiyac halında professional dəstək alın. Yaxınınızın davranışlarını şəxsi qəbul etməyin və günahkarlıq hissi yaşamayın. Asılılıq xəstəlikdir və seçim deyildir. Yaxınınızın yalan danışması və ya öz davranışlarına görə sizi günahlandırması asılılığın bir hissəsidir.

Ev mühitində maddə və ya maddə istifadə ləvazimatlarının olmamasını təmin edin. Yaxınınıza pul verməkdən çəkinin, çünki bu pul maddə almaq üçün istifadə edilə bilər. Bunun əvəzinə yemək, ulaşım və ya digər əsas ehtiyaclar üçün birbaşa ödəmə edin.

Yaxınınızın maddə təsiri altında və ya yoksunluq böhranında olduğu vaxtlarda təhlükəsizliyinə diqqət yetirin. Doz həddini aşma əlamətlərini tanıyın və təcili yardım nömrələrini biliyin. Təcili tibbi müdaxilə lazım olduqda dərhal kömək çağırın.

Heroin Asılılığı Necə Müalicə Olunur?

Heroin asılılığı müalicəsində sübutlara əsaslanan və beynəlxalq standartlarda üsullar istifadə olunur. Mütəxəssis psixiatr və klinik psixoloq dəstəyi ilə hər fərdə xüsusi müalicə planı yaradılır. Multidissiplinar yanaşma ilə bioloji, psixoloji və sosial amillər birlikdə qiymətləndirilir və müalicə prosesi müntəzəm olaraq izlənilir.

Ayaqüstü və Yataqxana Müalicə:

Heroin asılılığı müalicəsi ayaqüstü və ya yataqxana şəklində həyata keçirilə bilər. Yataqxana müalicəsi daha ciddi asılılıq hallarında, yoxsunluq əlamətlərinin təhlükəli olduğu vəziyyətlərdə, əlavə psixiatrik pozğunluqlar olduqda və ya ayaqüstü müalicədən fayda görmədikdə tövsiyə olunur. Yataqxana müalicəsi zamanla 24 saat nəzarət və dəstək təmin edilir.

Yoksunluq İdarəetməsi:

Müalicənin ilk mərhələsi yoksunluq əlamətlərinin idarə edilməsidir. Bu mərhələdə yoksunluq əlamətlərini yüngülləşdirmək və şəxsin rahatlığını təmin etmək üçün tibbi dəstək verilir. Yoksunluq prosesi tibbi nəzarət altında həyata keçirilir və şəxsin fiziki vəziyyəti diqqətlə izlənilir.

Əvəzedici Müalicə:

Əvəzedici müalicə heroinin təsirlərini bloklayan və ya oxşar təsir göstərən, lakin daha təhlükəsiz dərmanların istifadəsini əhatə edir. Bu üsul yoksunluq əlamətlərini azaldır və maddə istəyini nəzarət altına alır. Əvəzedici müalicə psikiyatrist nəzarətində və fərdiləşdirilmiş dozajlarla tətbiq edilir.

Bilik-Davranış Terapiyası:

Bilik-Davranış Terapiyası heroin asılılığının müalicəsində son dərəcə effektivdir. Bu terapiya asılılığın təməlində olan düşüncə nümunələrini müəyyənləşdirir və dəyişdirir. Şəxs maddə istifadəsini təhrik edən vəziyyətləri tanımağı, başa çıxma strategiyaları inkişaf etdirməyi və təkrar riskini azaltmağı öyrənir.

Motivasiya Terapiyası və Qrup Terapiyası:

Motivasiya terapiyası şəxsin dəyişikliyə hazır olmasını dəstəkləyir və müalicə prosesində aktiv iştirakını təşviq edir. Qrup terapiyası oxşar problemlər yaşayan şəxslərlə təcrübə paylaşımı imkanı yaradır və sosial dəstək şəbəkəsini gücləndirir.

Ailə Terapiyası və Psikososial Dəstək:

Ailə terapiyası ailə dinamiklərini yaxşılaşdırır və yaxınların dəstək rolunu gücləndirir. Psikososial dəstək isə şəxsin sosial bağlantılarını bərpa etməyə, peşə bacarıqlarını inkişaf etdirməyə və həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmağa kömək edir.

Uzunmüddətli İzləmə:

Heroin asılılığı müalicəsi uzunmüddətli bir prosesdir. Müalicə sonrası izləmə şəxsin sağalmaya davam etməsi, təkrar riskini azaltması və əldə etdiyi irəliləməyi qorumaq üçün kritik əhəmiyyət daşıyır. Müntəzəm görüşlər, dəstək qrupları və peşəkar izləmə uzunmüddətli uğur üçün zəruridir.