Qumar Asılılığı

Qumar Asılılığı Nədir?

Qumar asılılığı şəxsin qumar oynama davranışını idarə edə bilmədiyi, bu vəziyyət nəticəsində mühüm şəxsi, ailə, sosial və ya maliyyə problemləri yaşadığı xroniki davranış asılılığıdır. DSM-5-də “Qumar Oynama Pozğunluğu” olaraq təsnif edilən bu vəziyyət asılılıq edən maddələr istifadə edilmədən də inkişaf edə bilən asılılıq formasıdır.

Qumar asılılığının əsas xüsusiyyətləri bunlardır:

• Nəzarət itkisi: Şəxs qumar oynamağı dayandırma və ya məhdudlaşdırma mövzusunda uğursuz olur
• Artan dözüm: Eyni həyəcanı yaşamaq üçün getdikcə daha çox pul yatırma ehtiyacı duyulur
• Yoksunluq əlamətləri: Qumar oynamadıqda narahatlıq, əsəbilik və təşviş yaşanır
• Qumar arxasınca qaçma: İtirilmiş pulları geri qazanmaq üçün yenidən qumar oynanır
• Yalan danışma: Qumar oynama vərdişini gizlətmək üçün yaxınlara yalan deyilir
• Sosial və peşə itkiləri: Münasibətlər zərər görür, iş və təhsil imkanları itirilir
• Maliyyə asılılığı: Borc alma, başqalarından pul istəmə kimi davranışlar ortaya çıxır

Şəxsin Qumar Asılısı Olduğu Necə Başa Düşülür?

Qumar asılılığı diaqnozu üçün müəyyən davranış və psixoloji əlamətlərin mövcudluğu qiymətləndirilir. Peşəkar qiymətləndirmə prosesi şəxsin qumar oynama nümunəsini, bu davranışın həyatına təsirini və nəzarət itkisi səviyyəsini araşdırır.

Qumar asılılığını göstərən əsas əlamətlər bunlardır:

• Təkrar uğursuz dayandırma cəhdləri: Şəxs qumar oynamağı azaltmaq və ya dayandırmaq üçün səy göstərir, lakin müvəffəq ola bilmir
• Maliyyə əlamətləri: İzah edilə bilməyən borclar, əmanət hesablarının tükənməsi, dəyərli əşyaların itirilməsi kimi iqtisadi problemlər meydana çıxır
• Davranış dəyişiklikləri: Gizli telefon danışıqları, tez-tez pul istəmə, müdafiə tutumu kimi davranış dəyişiklikləri müşahidə olunur
• Emosional əlamətlər: Həddindən artıq stress, depressiv əhval-ruhiyyə, intihar düşüncələri kimi ciddi emosional problemlər yaşana bilər

Qumar Asılılığı Diaqnoz Necə Qoyulur?

Qumar asılılığı diaqnozu DSM-5 kriterlərinə görə mütəxəssis psixiatr və ya klinik psixoloq tərəfindən qoyulur. Diaqnoz prosesi əhatəli qiymətləndirmə və strukturlaşdırılmış görüşlər ehtiva edir. Son 12 ay ərzində əlamətlərin mövcudluğu və ciddiliyi diqqətlə araşdırılır.

DSM-5-ə görə qumar asılılığı diaqnozu üçün aşağıdakı kriterlərdən ən azı dördünün ödənilməsi tələb olunur:

• Dözüm inkişafı: İstənilən həyəcanı yaşamaq üçün mərc məbləğlərində artış lazımdır
• Yoksunluq: Qumar oynamağı azaltmağa və ya dayandırmağa çalışarkən narahatlıq və ya əsəbilik yaşanır
• Nəzarət cəhdləri: Qumar oynamağı idarə etmə, azaltma və ya dayandırma cəhdləri uğursuz olur
• Zehni məşğuliyyət: Qumar oynamağı daim düşünmə, keçmiş qumar təcrübələrini planlaşdırma
• Emosional qaçış: Çarəsizlik, günahkarlıq, təşviş kimi mənfi emosiyalardan qaçınmaq üçün qumar oynanır
• İtkilərin arxasınca qaçma: İtirilmiş pulları geri qazanmaq üçün yenidən qumar oynanır
• Yalan danışma: Qumar oynama səviyyəsini gizlətmək üçün ailə üzvlərinə, terapistə və ya başqalarına yalan deyilir
• Münasibət və iş itkisi: Qumar səbəbindən mühüm münasibət, iş, təhsil və ya karyera imkanı təhlükə altına düşür və ya itirilir
• Maliyyə xilasetmə: Qumar səbəbindən yaranan maliyyə çətinliyini aradan qaldırmaq üçün başqalarından pul istənilir

Qumar Oynama Davranışını Dəyişiklik Yolları

Qumar asılılığı ilə başa çıxmaq üçün peşəkar müalicə prosesindən kənarda şəxsin gündəlik həyatında tətbiq edə biləcəyi strategiyalar böyük əhəmiyyət daşıyır. Bu strategiyalar qumar oynama təhrikini nəzarət altına almağa, sağlam alternativlər inkişaf etdirməyə və həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmağa kömək edir. Aşağıdakı tövsiyələr şəxsin özünə-özünə kömək prosesini dəstəkləyir.

Qumar oynama davranışını dəyişdirmək üçün tətbiq edilə bilən üsullar bunlardır:

• Qumar mühitlərindən uzaq durma: Kazino, mərc büfeləri və onlayn qumar saytları kimi təhrikləyici mühitlərdən fiziki və rəqəmsal olaraq uzaq durun
• Maliyyə nəzarət sistemləri qurma: Bank kartlarını etibarlı bir yaxınınıza təhvil verin, onlayn bankçılıq girişini məhdudlaşdırın, gündəlik xərc limitlərini müəyyənləşdirin
• Alternativ fəaliyyətlər inkişaf etdirmə: İdman, sənət, musiqi kimi qumar oynamanın yerini tuta biləcək sağlam və məmnunedici hobbilər əldə edin
• Dəstək qruplarına qatılma: Qumar asılılarına yönəlik dəstək qruplarına müntəzəm olaraq qatılaraq təcrübələrinizi paylaşın və başqalarından öyrənin
• Təhrikləyiciləri tanıma: Hansı emosional vəziyyətlər, sosial mühitlər və ya düşüncələr qumar oynama istəyini təhrik edirsə, bunları müəyyənləşdirin və qeyd edin
• Stress idarəetmə texnikaları öyrənmə: Nəfəs məşqləri, meditasiya, proqressiv əzələ gevşətmə kimi texnikaları öyrənərək streslə sağlam şəkildə başa çıxın
• Sosial əlaqələri gücləndirmə: Qumar oynamayan, dəstəkləyici dostlarınız və ailə üzvlərinizlə daha çox vaxt keçirin
• Gündəlik rutinlər yaratma: Müntəzəm yuxu saatları, yemək vaxtları və fəaliyyət proqramları yaradaraq strukturlaşdırılmış həyat düzəni qurun
• Borclarla üzləşmə: Maliyyə vəziyyətinizi realist şəkildə qiymətləndirin, borclarınızı siyahıya alın və geri ödəmə planı hazırlayın
• Anlıq təhrik nəzarəti: Qumar oynama istəyi gəldikdə 10 dəqiqə gözləyin, bu müddətdə dərin nəfəs alın və düşüncələrinizi başqa istiqamətə yönəldin
• Uğurları qeyd etmə: Qumar oynamadığınız hər gün, həftə və ayı qeyd edin, özünüzə kiçik mükafatlar verin

Qumar Asılılığı Necə Müalicə Olunur?

Qumar asılılığı müalicəsində sübutlara əsaslanan və beynəlxalq standartlarda üsullar istifadə olunur. Mütəxəssis psixiatr və klinik psixoloq dəstəyi ilə hər fərdə xüsusi müalicə planı yaradılır. Multidissiplinar yanaşma ilə bioloji, psixoloji və sosial amillər birlikdə qiymətləndirilir və müalicə prosesi müntəzəm olaraq izlənilir.

Qumar asılılığı müalicəsində tətbiq edilən üsullar bunlardır:

Bilik-Davranış Terapiyası (BDT):

Qumar asılılığının təməlində olan təhrif olunmuş düşüncə nümunələri (məsələn, “bu dəfə qazanacağam” kimi) müəyyənləşdirilir və düzəldilir. Şəxs qumar oynama təhrikini təhrik edən vəziyyətləri tanımağı, alternativ davranışlar inkişaf etdirməyi və riskli vəziyyətlərdə başa çıxma bacarıqlarını öyrənir. Bu terapiya prosesi yüksək səviyyədə effektivdir və uzunmüddətli nəticələr təmin edir.

Motivasiya Müsahibəsi:

Şəxsin qumar asılılığını qəbul etməsi və dəyişiklik motivasiyasını gücləndirməsi üçün xüsusi müsahibə texnikaları istifadə olunur. Müalicəyə qarşı müqavimətin azaldılması, şəxsin öz dəyişiklik hədəflərini müəyyənləşdirməsi və bu hədəflərə çatma yollarını kəşf etməsi dəstəklənir. Bu yanaşma xüsusilə müalicəyə istəksiz olan fərdlərdə olduqca uğurludur.

Ailə Terapiyası:

Qumar asılılığı bütün ailəni təsir edir. Ailə üzvləri müalicə prosesinə daxil edilərək sağlam ünsiyyət bacarıqları inkişaf etdirilir, etimad yenidən qurulur və ailənin dəstək rolu gücləndirilir. Ailə terapiyası həm asılının sağalmasını sürətləndirir, həm də ailə dinamiklərini bərpa edir.

Qrup Terapiyası:

Oxşar problemlər yaşayan fərdlərlə bir araya gəlmə imkanı təqdim edir. Qrup mühitində təcrübə paylaşımı, qarşılıqlı dəstək və yeni başa çıxma strategiyaları öyrənmə baş verir. Qrup terapiyası tənhalıq hissini azaldır və sosial dəstək şəbəkəsini gücləndirir.

Maliyyə Məsləhətçiliyi İnteqrasiyası:

Qumar asılılığının səbəb olduğu maliyyə problemlərinin həlli üçün peşəkar maliyyə məsləhətçiliyi xidməti verilə bilər. Borc idarəetməsi, büdcə yaratma və maliyyə intizamı mövzularında rəhbərlik təmin edilir. Bu dəstək şəxsin iqtisadi sabitliyini yenidən əldə etməsinə kömək edir.

Farmakoterapiya:

Komorbid psixiatrik pozğunluqlar (depressiya, təşviş pozğunluqları, diqqət çatışmazlığı) varsa və ya qumar oynama təhriki çox intensivdirsə, dərman müalicəsi düşünülə bilər. Antidepresanlar, əhval-ruhiyyə tənzimləyiciləri və ya təhrik nəzarətini dəstəkləyən dərmanlar psixiatr nəzarətində istifadə edilə bilər. Dərman müalicəsi psixoterapiya ilə birlikdə tətbiq edildikdə ən yaxşı nəticələri verir.

Təkrarlanan Qiymətləndirmə və İzləmə:

Müalicə prosesi boyunca müntəzəm qiymətləndirmələr aparılır, müalicə planı şəxsin irəliləməsinə görə yenilənir. Nüksetmə riskləri müəyyənləşdirilir və qarşısıalıcı strategiyalar inkişaf etdirilir. Uzunmüddətli izləmə davamlı sağalma üçün kritik əhəmiyyət daşıyır.

Qumar Asılılığı Mərhələləri Hansılardır?

Qumar asılılığı adətən mərhələli olaraq inkişaf edir və müəyyən mərhələlərdən keçir. Hər mərhələnin özünəməxsus əlamətləri və riskləri vardır. Mərhələlərin tanınması erkən müdaxilə və müalicə baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır. Asılılıq prosesi irəlilədikcə şəxsin həyat keyfiyyəti getdikcə aşağı düşür və problemlər çoxalaraq artır.

Qazanma Mərhələsi:

Qumar oynamanın başlanğıc mərhələsidir və adətən əhəmiyyətli bir qazanc təcrübəsi ilə başlayır. Bu qazanc şəxsdə güclü bir motivasiya yaradır və qumar oynamağa davam etməsini təşviq edir. Həzz alma hissi ön plandadır və şəxs qumar oynayarkən həyəcan, rahatlaşma və xoşbəxtlik hiss edir. Qumar oynamağa ayrılan vaxt və enerji getdikcə artır. Şəxs qazanclarını şişirdir və itkilərini görmə bilməzliyə alır. Bu mərhələdə nəzarət hissi güclüdür, lakin yanıltıcıdır. Sosial və peşə funksionallığı hələ əhəmiyyətli şəkildə pozulmayıb.

İtirmə Mərhələsi:

Bu mərhələ adətən böyük bir itki təcrübəsi ilə başlayır və qumar asılılığının dəqiqləşdiyi dövrüdür. İtirilmiş pulları geri qazanmaq üçün yenidən qumar oynanır və bu vəziyyət qısır dövrə çevrilir. İtkilər artdıqca qumar oynama davranışı həyatda prioritet qazanmağa başlayır. Borclanma bu dövrdə başlayır və maliyyə problemləri dərinləşir. Şəxs bir borcu başqa bir borçla qapatmağa çalışır. Qumar oynamanı gizlətmə çabaları artır və yaxınlara yalan danışma tezləşir. Qazanılan pullar borcla və ya yenidən qumara yatırılır. Ailə və sosial münasibətlərdə problemlər başlayır. İş performansı düşür və işə gəlməmələr artır.

Tükənmə Mərhələsi:

Şəxsin maddi və emosional olaraq tükəndiyi kritik bir dövrüdür. İqtisadi qaynaqlar tamamilə bitmiş və ciddi borclar toplanmışdır. Dəyərli əşyalar satılmış, əmanətlər tükənmişdir. Depressiya və ümidsizlik hissləri intensiv şəkildə yaşanır. İntihar düşüncələri meydana çıxa bilər və risk yüksəkdir. Qumar oynamaq artıq həzz verməməsinə baxmayaraq davranış davam etdirilir. Ailə və sosial münasibətlər ciddi şəkildə zərər görmüşdür. İş itkisi, boşanma kimi böyük itkilər yaşanmış ola bilər. Şəxs qumar asılılığının mövcudluğunu qəbul etməyə başlaya bilər, lakin həll tapa bilməz.

Təslim Olma Mərhələsi:

Qumar asılılığının ən ağır və təhlükəli mərhələsidir. Şəxs hər şeyini itirmiş vəziyyətdədir, lakin qumar oynama davranışı davam edir. Qumar oynama artıq düzənsiz, plansız və çarəsizcə baş verir. Qeyri-qanuni yollara müraciət etmə riski artır. Depressiya, təşviş pozğunluqları, maddə istifadəsi kimi əlavə psixiatrik pozğunluqlar dəqiqləşir. İntihar riski ən yüksək səviyyədədir. Sosial izolyasiya tamamlanmışdır. Peşəkar müalicə dəstəyi həyati əhəmiyyət daşıyır. Bu mərhələdə təcili müdaxilə və intensiv müalicə proqramları lazımdır. Yataqxana müalicə seçimi qiymətləndirilməlidir.

Qumar Növləri Hansılardır?

Qumar asılılığı müxtəlif qumar növləri ilə bağlı ola bilər. Hər növün özünəməxsus xüsusiyyətləri və risk amilləri vardır. Qumar növlərini anlamaq asılılığın daha yaxşı başa düşülməsinə və müvafiq müalicə strategiyalarının seçilməsinə kömək edir.

Kazino Oyunları:

Slot maşınları, rulet, blackjack, poker və digər stol oyunları kimi kazino oyunları tez asılılıq yarada bilən oyunlardır. Slot maşınları xüsusilə təhlükəlidir, çünki sürətli, ardıcıl oyuna imkan verir və görüntü və səs effektləri ilə təhrik yaradır. Kazino oyunlarında şans faktoru ön plandadır və qazanma ehtimalı adətən şəxsin əleyhinədir.

İdman Mərclər:

Futbol, basketbol və digər idman növləri üzərinə mərc qumar asılılığının yaygın formalarındandır. İdman bilikləri olduğunu düşünən şəxslər nəticələri proqnozlaşdıra biləcəklərini zənn edirlər və bu yanılma asılılığa səbəb ola bilər. Onlayn mərc platformaları idman mərclərə çıxışı asanlaşdırmışdır.

Onlayn Qumar:

İnternetin inkişafı ilə onlayn qumar platformaları böyük populyarlıq qazanmışdır. Onlayn kazino oyunları, poker saytları və mərc platformaları 24 saat çıxış təmin edir və evdən çıxmadan qumar oynamağa imkan verir. Bu asanlıq və anonimlik asılılıq riskini artırır.

Lotereyalar və Çəkilişlər:

Lotereya biletləri və digər çəkilişlər daha az riskli görünsə də, müntəzəm və həddindən artıq iştirak asılılığa yol aça bilər. Böyük ikramiyyə qazanma fantaziyası şəxsi hədsiz bilet almağa sövq edə bilər.

Ailələrinə Tövsiyələr Hansılardır?

Qumar asılısı bir ailə üzvünüz varsa, bu prosesdə səbirli və dəstəkləyici olmaq son dərəcə vacibdir. Asılılıq haqqında etibarlı mənbələrdən məlumat əldə edin və ailə üzvünüzün psixiatristi və ya psixoloqundan sizi məlumatlandırmasını tələb edin. Asılılığın müalicə edilə bilən xroniki bir xəstəlik olduğunu və sağalma ilə təkrarların bir yerdə gedə biləcəyini unutmayın.

Ailələrə yönəlik tövsiyələr bunlardır:

• Uzun müalicə prosesinə hazırlaşın: Müalicə qrupu ilə daim əməkdaşlıq və ünsiyyət daxilində olun
• Müalicədə qalmağa təşviq edin: Ailə üzvünüzü həmişə müalicədə qalması üçün təşviq edin
• Maliyyə nəzarəti təmin edin: Ailə üzvünüzə birbaşa pul verməyin, əvəzinə əsas ehtiyaclar üçün birbaşa ödəmə edin
• Sərhədlər qurun: Qumar oynama davranışına dəstək olmayan sərhədlər müəyyənləşdirin
• Borcları ödəməyin: Qumar borclarını ödəməyin, bu davranışı davam etdirə bilər
• Özünüzə qulluq edin: Özünüzü də ihmal etməyin və ehtiyac halında peşəkar dəstək alın
• Mühiti təmizləyin: Evdə qumarla bağlı materialların olmamasını təmin edin
• Emosional dəstək verin: Qınama və tənqid əvəzinə başa düşmə və dəstək göstərin

Qumar Asılılığına Hansı Xəstəliklər Əlavə Olur?

Qumar asılılığı ilə birlikdə görülən əlavə psixiatrik pozğunluqlar olduca yaygındır və müalicə prosesini mürəkkəbləşdirə bilər.

Depressiv Pozğunluqlar:

Major depressiv pozğunluq qumar asılılığı ilə ən tez-tez görülən əlavə diaqnozdur. Şəxsdə dərin kədər, ümidsizlik, həyat enerjisində azalma və intihar düşüncələri meydana çıxır. Qumar asılılarında intihar riski əhəmiyyətli dərəcədə yüksəkdir.

Təşviş Pozğunluqları:

Yaygın təşviş pozğunluğu, panik pozğunluq və sosial təşviş pozğunluğu tez-tez görülür. Xroniki narahatlıq, gərginlik və panik ataklar həyat keyfiyyətini aşağı salır.

Maddə İstifadə Pozğunluqları:

Spirt və digər maddə istifadə pozğunluqları qumar asılılığı ilə birlikdə tez-tez müşahidə olunur. Şəxslər qumar oynayarkən və ya qumar oynama stresini idarə etmək üçün spirt və ya maddə istifadə edə bilərlər.

Diqqət Çatışmazlığı və Hiperaktivlik Pozğunluğu (DCPH):

DCPH olan şəxslərdə impulsivlik və diqqət problemləri qumar asılılığı riskini artırır. İmpulsiv davranışlar qumar oynanmasına və itkilərin davam etməsinə səbəb ola bilər.

Şəxsiyyət Pozğunluqları:

Antisosial şəxsiyyət pozğunluğu və sərhəd şəxsiyyət pozğunluğu qumar asılılığı ilə əlavə görülə bilər. İmpuls nəzarət problemləri və emosional düzənsizlik asılılığı gücləndirə və müalicəni çətinləşdirə bilər.

Travmadan Sonra Stress Pozğunluğu (TSSPD):

Keçmişdə yaşanan travmatik hadisələr qumar asılılığına yol aça bilər. Şəxslər travma xatirələrindən qaçmaq və ya rahatsız edici duyğuları kütləşdirmək üçün qumar oynaya bilərlər.