Sosial Media Asılılığı

Sosial Media Asılılığı Nədir?

Sosial media asılılığı şəxsin sosial media platformlarını nəzarət edilə bilməyən şəkildə istifadə etməsi və bu vəziyyətin gündəlik həyatını mənfi təsir etməsidir. Normal istifadədən fərqli olaraq, şəxs sosial mediaya çata bilmədikdə intensiv narahatlıq və təşviş yaşayır. Asılılıq inkişaf edən fərdlər sosial media istifadəsini azaltmaq üçün cəhdlər edir, lakin uğurlu ola bilmirlər. Davranış asılılıqları kateqoriyasında qiymətləndirilən bu vəziyyət beyin kimyasında maddə asılılıqlarına bənzər dəyişikliklərə səbəb olur. Peşəkar dəstək və sübutlara əsaslanan müalicə üsulları ilə uğurlu nəticələr əldə edilə bilər.

Sosial Media Asılılığı Növləri Hansılardır?

Sosial media asılılığı müxtəlif istifadə nümunələrinə görə çeşidli növlərə bölünür. Hər növ özünəməxsus əlamətlər və davranış nümunələri göstərir. Fərdlərdə birdən çox növ bir yerdə görülə bilər və zamanla bir növdən digərinə keçid ola bilər. Növlərin tanınması müalicə prosesinin planlaşdırılmasında mühüm rol oynayır.

1. Təsdiq Axtarışı Mərkəzli Asılılıq

Şəxsin davamlı bəyənmə, şərh və izləyici sayını nəzarət etməsi ilə xarakterizə olunur. Paylaşımlar edildikdən sonra daim bildirişlərə baxılır və kifayət qədər qarşılıqlı əlaqə əldə edilmədikdə dəyərsizlik hissləri yaşanır. Şəxsin özünə hörmət tamamilə sosial media qarşılıqlı əlaqələrinə bağlı vəziyyətə gəlir.

Əlamətləri:

• Gündə onlarla dəfə bəyənmə sayını nəzarət etmə
• Kifayət qədər bəyənmə almayan məzmunları silmə
• Paylaşım vaxtlarını optimize etməyə çalışma
• İzləyici sayındakı dəyişiklikləri daim izləmə
• Sosial mediada az qarşılıqlı əlaqə aldıqda özünü dəyərsiz hiss etmə
• Davamlı yeni məzmun istehsal etmə təzyiqi yaşama

2. FOMO (Qaçırma Qorxusu) Asılılığı

Bir şeyləri qaçırma qorxusu ilə daim sosial medianı nəzarət etmə ehtiyacı hiss edilir. Şəxs başqalarının yaşadığı təcrübələri görə bilməmək təşviş daşıyır və bu vəziyyət intensiv narahatlığa səbəb olur. Sosial mediadan uzaq qalınan hər an əhəmiyyətli inkişafların qaçırıldığı düşünülür.

Əlamətləri:

• Hər bir neçə dəqiqədə bir sosial medianı nəzarət etmə
• Bildirişlərə dərhal cavab vermə məcburiyyəti
• Başqalarının paylaşımlarını görə bilməməkdən təşviş duymaq
• Sosial media istifadə etmədiyi vaxtlarda narahatlıq
• Başqalarının həyatlarını öz həyatı ilə daim müqayisə etmə
• Görüş və yeməklərdə belə telefonu nəzarət etmə

3. Qaçış Məqsədli Asılılıq

Həqiqi həyatdakı problemlərdən, stressli vəziyyətlərdən və ya mənfi emosiyalardan qaçmaq üçün sosial media istifadə olunur. Şəxs çətinliklərlə üzləşmək əvəzinə virtual dünyada vaxt keçirməyi üstün tutur. Bu növ asılılıq depressiya və təşviş pozğunluqları ilə tez-tez bir yerdə görülür.

Əlamətləri:

• Stressli anlarda dərhal sosial mediaya yönəlmə
• Həqiqi həyatdakı problemlərlə məşğul olmaqdan qaçınma
• Mənfi emosiyalardan qaçmaq üçün daim məzmun istehlak etmə
• Sosial medianı emosional tənzimləmə aləti olaraq istifadə etmə
• Həqiqi dünya məsuliyyətlərini təxirə salma
• Virtual dünyada özünü daha təhlükəsiz hiss etmə

4. Gəzinti (Scrolling) Asılılığı

Məqsədsiz və sonsuz şəkildə məzmun sürüşdürmə davranışıdır. Şəxs müəyyən bir məqsəd olmadan saatlarla sosial mediada gəzir və vaxtın necə keçdiyini fərq etmir. Bu növ asılılıq diqqət problemlərinə və koqnitiv yorğunluğa yol açır.

Əlamətləri:

• Gündə saatlarla məqsədsiz məzmun sürüşdürmə
• Sosial medianı açdıqda vaxtın necə keçdiyini fərq edə bilməmə
• Bağlamağa qərar verib yenidən açma dövrü
• Yatmazdan əvvəl və ya oyanır oyanmaz saatlarla gəzinmə
• Mühüm vəzifələri görərkən daim ara verib sosial mediaya baxma
• Məzmunları həqiqətən emal etmədən avtomatik pilot rejimində gəzinmə

5. Müqayisə Mərkəzli Asılılıq

Başqalarının həyatlarını daim öz həyatı ilə müqayisə etmə və bu vəziyyətdən mənfi təsirlənmə ilə xarakterizə olunur. Şəxs başqalarının paylaşımlarını görəndə qeyri-kafi olma, paxıllıq və bədbəxtlik hiss edir. Sosial mediada görülən filtrələnmiş həyatlar həqiqi sanılır.

Əlamətləri:

• Başqalarının uğurlarını görəcək özünü pis hiss etmə
• Daim “kaş mənim həyatım da belə olaydı” düşüncələri
• Sosial mediadan sonra depressiv hisslər yaşama
• Öz gerçəkliyini başqalarının paylaşımları ilə ölçmə
• Qeyri-kafilik və dəyərsizlik hissləri
• Malik olduqlarından razı qala bilməmə

6. Çoxsaylı Platforma Asılılığı

Birdən çox sosial media platformasını eyni zamanda intensiv şəkildə istifadə etmə vəziyyətidir. Şəxs Instagram, TikTok, Twitter, Facebook kimi platformalar arasında daim keçid edir və hamısında aktiv olmağa çalışır. Bu vəziyyət zehni yorğunluğa və həddindən artıq stimulyasiyaya səbəb olur.

Əlamətləri:

• Eyni zamanda 4-5 fərqli platformu aktiv istifadə etmə
• Bir platformadan digərinə daim keçid etmə
• Hər platformda fərqli şəxsiyyət nümayiş etdirmə
• Bütün platformlarda məzmun paylaşma təzyiqi hiss etmə
• Platformlar arası daim bildiriş nəzarəti
• Hansı platformda nə paylaşdığını qarışdırma

Sosial Media Asılılığı Əlamətləri Hansılardır?

Sosial media asılılığı əlamətləri psixoloji, davranış və fiziki sahələrdə özünü göstərir. Əlamətlərin gündəlik həyatı, münasibətləri və iş performansını mənfi təsir edəcək səviyyədə və davamlı olması əhəmiyyətlidir. Erkən fərq edildiyi halda müdaxilə şansı artır və sağalma prosesi daha qısa çəkir.

• Gündə saatlarla sosial mediada vaxt keçirmə və vaxtın farkında olmama
• Sosial mediaya çata bilmədikdə intensiv narahatlıq və təşviş yaşama
• İstifadə müddətini azaltmağa çalışıb uğursuz olma
• Həqiqi həyatdakı sosial münasibətlərdə əhəmiyyətli azalma
• İş, məktəb və ya ailə məsuliyyətlərini diqqət yetirməmə
• Yuxu nizamının pozulması və gecə gec saatlara qədər sosial media istifadəsi
• Daim telefonu nəzarət etmə ehtiyacı hiss etmə
• Sosial media istifadəsi mövzusunda yalan danışma və ya gizlətmə
• Üz-üzə qarşılıqlı əlaqələrdən qaçınma və virtual ünsiyyəti üstün tutma
• Konsentrasiya problemləri və diqqət dağınıqlığı
• Başqalarının həyatları ilə daim müqayisə etmə
• Özünə hörmət sosial media qarşılıqlı əlaqələrinə bağlı olması

Sosial Media Asılılığı Səbəbləri Hansılardır?

Sosial media asılılığı çoxfaktorlu bir vəziyyətdir və bioloji, psixoloji və sosial amillər bir araya gələrək inkişaf edir. Beyin kimyası, şəxsiyyət xüsusiyyətləri, mühit amilləri və platformaların struktur xüsusiyyətləri asılılıq prosesində rol oynayır. Səbəblərin başa düşülməsi həm qarşısının alınması, həm də müalicə baxımından əhəmiyyətlidir.

1. Dopamin Sistemi və Mükafat Mexanizmi

Sosial media istifadəsi beyində dopamin ifrazını təhrik edir və bu vəziyyət həzz hissi yaradır. Bəyənmə, şərh və ya izləmə kimi qarşılıqlı əlaqələr mükafat sistemi aktivləşməsinə səbəb olur. Beyin zamanla bu dopamin ifrazına öyrəşir və daha çoxunu istəyir. Proses maddə asılılıqlarındakı neyrobioloji mexanizmə bənzər şəkildə işləyir. Şəxs daim bu həzz hissini axtarmağa başlayır və sosial media istifadəsi möhkəmlənir. Dopamin dövrü qırılmadığı müddətdə asılılıq davranışı davam edir.

2. Psixoloji Amillər

Aşağı özünə hörmət və özünəgüvən çatışmazlığı sosial mediada təsdiq axtarmağa yönləndirir. Depressiya və təşviş pozğunluqları olan şəxslər emosional boşluğu doldurmaq üçün sosial mediaya yönəlir. Tənhalıq hissi virtual əlaqələrlə kompensasiya edilməyə çalışılır. Perfeksionizm meyilləri mükəmməl görünüş yaratma təzyiqi yaradır. Emosional tənzimləmə çətinlikləri əhval-ruhiyyəni idarə etmək üçün sosial media istifadəsinə gətirib çıxarır.

3. Sosial və Mühit Amilləri

Sosial izolyasiya və yalnızlıq hissi virtual dünyada əlaqə axtarmağa sövq edir. Həmyaşıdlar təzyiqi və sosial norma olmaq istəyi platformalarda aktiv olmağı məcburi edir. Ailə daxilində problemli münasibətlər qaçış üçün sosial mediaya yönləndirir. Məktəb və ya iş yerində uyumsuzluq problemləri virtual dünyada özünü daha rahat hiss etməyə səbəb olur.

4. Texnoloji Dizayn Xüsusiyyətləri

Sosial media platformaları asılılıq yaratmaq üçün dizayn edilmişdir. Sonsuz gəzinti funksiyası daim məzmun istehlakını təşviq edir. Bildiriş sistemləri tez-tez yoxlama davranışını pekişdirir. Alqoritmalar kişiləşdirilmiş məzmun göstərərək qalmağa təşviq edir. Həzz elementləri oyunlaşdırma ilə istifadəni artırır.

Sosial Media Asılılığı Risk Faktorları Hansılardır?

Müəyyən risk amilləri sosial media asılılığı inkişaf etdirmə ehtimalını artırır. Bu amillərin tanınması qarşısını alma strategiyalarının inkişaf etdirilməsinə və yüksək riskli qrupların müəyyənləşdirilməsinə kömək edir.

Risk amilləri bunlardır:

• Erkən yaş: Yeniyetmə və gənc yaşlarda beyin inkişafı davam etdiyindən asılılığa daha həssasdır
• Aşağı özünə hörmət: Özünə inamı aşağı olan şəxslər xarici təsdiq axtarışında daha həssasdır
• Psixiatrik pozğunluqlar: Depressiya, təşviş, DCPH olan fərdlərdə risk yüksəkdir
• Sosial izolyasiya: Həqiqi həyatda güçlü sosial bağlantılar olmayan şəxslər virtual dünyaya daha çox yönəlir
• Travmatik təcrübələr: Keçmişdə travma yaşamış fərdlər qaçış mexanizması olaraq sosial media istifadə edə bilərlər
• Ailə problemləri: Problemli ailə dinamikləri və zəif ailə dəstəyi riski artırır
• Dürtü nəzarət çətinlikləri: İmpulsivlik və özünü idarəetmə problemləri asılılığa yol aça bilər
• Hədsiz internet çıxışı: Məhdudiyyətsiz və daimi internet çıxışı riski artırır

Sosial Media Asılılığı Kimlərdə Daha Tez-tez Rast Gəlinir?

Sosial media asılılığı bütün yaş qruplarında görülə bilsə də, müəyyən qruplar daha həssasdır. Yeniyetmələr və gənc yaşlılar ən yüksək risk qrupunu təşkil edir. Qadınlar kişilərdən daha çox təsdiqlənmə axtarışı mərkəzli asılılıq göstərir. Tələbələr və universitetdə oxuyan gənclər yüksək risk altındadır. Depressiya və təşviş pozğunluqları olan fərdlərdə daha tez-tez rast gəlinir. Sosial fobiya və ya sosial təşviş pozğunluğu olanlar virtual ünsiyyəti üstün tutduqlarından risk daşıyırlar. İşsiz və ya sosial baxımdan izolyasiya olunmuş fərdlərdə də yüksək rast gəlinir.

Sosial Media Asılılığının Zərərləri Hansılardır?

Sosial media asılılığı həyatın müxtəlif sahələrində ciddi və əhatəli zərərlərə səbəb olur. Fiziki, psixoloji, sosial və akademik/peşəkar sahələrdə mənfi təsirlər yaşanır.

Psixoloji Zərərlər:

Depressiya və təşviş pozğunluqları inkişaf edir və ya ağırlaşır. Özünə hörmət aşağı düşür və dəyərsizlik hissləri yaşanır. Daim müqayisə etmə paxıllıq və narazılıq hissləri yaradır. Yuxu pozğunluqları və xroniki yorğunluq meydana çıxır. Konsentrasiya problemləri və diqqət çatışmazlığı inkişaf edir.

Sosial Zərərlər:

Həqiqi həyatdakı münasibətlər zəifləyir və sosial izolyasiya dərinləşir. Ailə münasibətlərində problemlər yaşanır və kommunikasiya azalır. Dostluqlar səthiləşir və mənadar əlaqələr itirilir. Sosial bacarıqlar zəifləyir və üz-üzə ünsiyyət çətinləşir.

Fiziki Zərərlər:

Oturaq həyat tərzi obezlik riskini artırır. Boyun və bel ağrıları xroniki problem halına gəlir. Göz yorğunluğu və görmə problemləri inkişaf edir. Baş ağrıları və miqren atakları tezləşir.

Akademik və Peşəkar Zərərlər:

İş və ya təhsil performansı əhəmiyyətli düşür. Tapşırıqlar tamamlanmır və ya gecikilir. Karyera hədəfləri ulaşılmaz hale gəlir. Vaxt idarəetməsi problemləri şiddətlənir.

Sosial Media Asılılığı ilə Öhdəsindən Gəlmək üçün Nə Edilə Bilər?

Sosial media asılılığı ilə başa çıxmaq üçün peşəkar müalicə prosesindən kənarda şəxsin gündəlik həyatında tətbiq edə biləcəyi strategiyalar böyük əhəmiyyət daşıyır. Bu strategiyalar istifadəni nəzarət altına almağa, sağlam alternativlər inkişaf etdirməyə və həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmağa kömək edir.

Öhdəsindən gəlmək üçün tətbiq edilə bilən üsullar bunlardır:

• İstifadə limitləri müəyyənləşdirmə: Gündəlik sosial media istifadə müddətini məhdudlaşdırın və bu limitlərə riayət edin
• Bildiriş sistemlərini bağlama: Bildirişləri söndürərək daim yoxlama ehtiyacını azaldın
• Mühit yaratma: Yataq otağından cihazları çıxarın və müəyyən sahələri texnologiyadan azad zonalar edin
• Alternativ fəaliyyətlər inkişaf etdirmə: Kitab oxuma, idman, sənət kimi hobbilər əldə edin
• Həqiqi sosial əlaqələri gücləndirmə: Dostlar və ailə ilə üz-üzə vaxt keçirməyə prioritet verin
• Dijital detoks dövrləri: Müntəzəm olaraq sosial mediadan tam ayrılma dövrləri təyin edin
• Farkındalıq praktikləri: Mindfulness və meditasiya texnikaları ilə anlıq farkındalığı artırın

Sosial Media Asılılığı Necə Müalicə Olunur?

Sosial media asılılığı müalicəsində sübutlara əsaslanan və beynəlxalq standartlarda üsullar istifadə olunur. Mütəxəssis psixiatr və klinik psixoloq dəstəyi ilə hər fərdə xüsusi müalicə planı yaradılır. Multidissiplinar yanaşma ilə bioloji, psixoloji və sosial amillər birlikdə qiymətləndirilir və müalicə prosesi müntəzəm olaraq izlənilir.

Sosial media asılılığı müalicəsində tətbiq edilən üsullar bunlardır:

1. Bilik-Davranış Terapiyası (BDT)

Asılılığın təməlində olan düşüncə nümunələri müəyyənləşdirilir və düzəldilir. Şəxs sosial media istifadəsini təhrik edən vəziyyətləri tanımağı, alternativ davranışlar inkişaf etdirməyi və tetikləyici vəziyyətlərlə başa çıxma strategiyaları öyrənir. Bu terapiya prosesi yüksək səviyyədə effektivdir.

2. Motivasiya Müsahibəsi

Şəxsin dəyişiklik motivasiyasını gücləndirmək və müalicəyə qarşı müqaviməti azaltmaq üçün xüsusi texnikalar istifadə olunur. Dəyişikliyin faydaları və davranışın zərərləri birlikdə araşdırılır. İçsəl motivasiya stimullaşdırılır.

3. Ailə Terapiyası

Sosial media asılılığı bütün ailəni təsir edə bilər. Ailə üzvləri müalicə prosesinə daxil edilərək sağlam ünsiyyət bacarıqları inkişaf etdirilir və ailənin dəstək rolu gücləndirilir. Ailə dinamikləri yaxşılaşdırılır.

4. Qrup Terapiyası

Oxşar problemlər yaşayan fərdlərlə bir araya gəlmə tənha olmadığını hiss etdirir. Qrup üzvləri təcrübələrini paylaşır və bir-birlərindən öyrənir. Sosial dəstək şəbəkəsi qurulur və motivasiya artır. Qrup dinamikası daxilində yeni sosial bacarıqlar təcrübə edilir.

5. Davranış Dəyişikliyi Strategiyaları

Tədricən istifadə müddətini azaltma planı hazırlanır. Tetikləyici vəziyyətlər müəyyənləşdirilir və əvəzedici davranışlar öyrədilir. Mühit dəyişiklikləri vasitəsilə istifadəni çətinləşdirmə tətbiq edilir. Uğurun mükafatlandırılması və nüksetməyə qarşı strategiyalar inkişaf etdirilir.

6. Mindfulness (Farkındalıq) Əsaslı Yanaşmalar

Mindfulness texnikaları avtomatik pilot rejimini dayandırmağa kömək edir. Şəxs anı yaşamağı və impulsları fərq edib nəzarət etməyi öyrənir. Nəfəs məşqləri və meditasiya tətbiqləri müntəzəm praktika edilir. Sosial media istifadə impulsu gəldikdə bu impulsu fərq edib reaksiya vermədən izləmə bacarığı qazanılır.

7. Farmakologiya Müalicə

Əlavə depressiya, təşviş və ya DCPH kimi vəziyyətlər varsa, dərman müalicəsi qiymətləndirilə bilər. Antidepresanlar altında yatan depressiyanı müalicə edərək sosial media istifadəsini azalda bilər. Təşviş üçün istifadə edilən dərmanlar narahatlığı nəzarət altına alır. Dərman müalicəsi həmişə psixoterapiya ilə birlikdə aparılır.

8. Həyat Tərzi Müdaxilələri

Müntəzəm yuxu rutini yaratmaq müalicənin təməl daşlarındandır. Fiziki aktivlik müntəzəm edilməli və gündəlik ən azı 30 dəqiqə hərəkət edilməlidir. Sağlam qidalanma beyin kimyasını müsbət təsir edir. Stress idarəetməsi texnikaları öyrənilir və tətbiq olunur. Sosial fəaliyyətlərə qatılım təşviq edilir. Hobbilar və maraq sahələri inkişaf etdirilir.

Sosial Media Asılılığı Müalicə Olunmazsa Nə Olar?

Sosial media asılılığı müalicə edilmədikdə şəxsin həyat keyfiyyəti ciddi şəkildə mənfi təsirlənir. Psixoloji problemlər xronikləşir və depressiya ilə təşviş pozğunluqları daimi hala gələ bilər. Özünə hörmət daim aşağı qalır və şəxs özünü dəyərsiz hiss etməyə davam edir. Həqiqi həyatdakı sosial münasibətlər tamamilə zəifləyir və sosial izolyasiya dərinləşir. Akademik və ya peşəkar uğursuzluqlar toplanır və karyera hədəfləri çatılmaz hala gəlir. Fiziki sağlamlıq problemləri xronikləşir və ciddi sağlamlıq problemləri inkişaf edə bilər. Ailə münasibətləri daimi zərərə uğraya bilər və qopuşlar yaşana bilər. Zamanla digər asılılıqlar da inkişaf edə bilər və vəziyyət daha da mürəkkəbləşir. Həyat məqsədi və məna hissi itirilir. Müalicə edilməyən asılılıq şəxsin bütün potensialını əngəlləyərək məhdud həyat sürməsinə səbəb olur.

Sosial Media Asılılığı Diaqnozu Necə Qoyulur?

Sosial media asılılığı diaqnozu klinik görüşmə və standartlaşdırılmış qiymətləndirmə alətləri ilə qoyulur. Mütəxəssis psixoloq və ya psixiatr ətraflı anamnez alaraq şəxsin sosial media istifadə nümunəsini, başlanğıc vaxtını və həyat sahələrinə təsirini qiymətləndirir. Davranış asılılığı kriterləri olan nəzarət itkisi, yoksunluq əlamətləri, dözüm inkişafı və mənfi nəticələrə baxmayaraq istifadəyə davam etmə vəziyyəti sorğulanır. Bergen Sosial Media Asılılığı Ölçəyi kimi standartlaşdırılmış testlər tətbiq edilə bilər. Əlavə depressiya, təşviş, DCPH kimi vəziyyətlər diferensial diaqnoz üçün qiymətləndirilir. Gündəlik istifadə müddətləri, istifadə vaxtları və tetikləyici amillər ətraflı şəkildə araşdırılır. Ailə və yaxınlardan alınan məlumatlar da diaqnoz prosesinə töhfə verir. Diaqnoz DSM-5-dəki davranış asılılığı kriterləri nəzərə alınaraq qoyulur.

Sosial Media Asılılığı Olan Yaxınıma Necə Kömək Edə Bilərəm?

Sosial media asılılığı olan bir yaxınınıza kömək etmək empatik və səbirli yanaşma tələb edir. Əvvəlcə vəziyyəti mühakimə etmədən və günahlandırmadan ele almaq vacibdir, çünki müdafiə mexanizmləri fəaliyyətə keçə bilər. Müşahidələrinizi və təşvişlərinizi sakit mühitdə, “mən dili” istifadə edərək ifadə edin. Şəxsin sosial media istifadəsinin həyatına necə zərər verdiyini konkret nümunələrlə göstərin, lakin təcavüzkar olmayın. Peşəkar kömək almanın əhəmiyyətini vurğulayın və lazım olduqda randevu almada dəstək olun. Alternativ fəaliyyətlər təklif edin və birlikdə keyfiyyətli vaxt keçirməyə çalışın. Özünüz də model olun və balanslaşdırılmış texnologiya istifadəsi nümayiş etdirin. Dəyişiklik prosesində səbirli olun, çünki asılılıqdan qurtulma vaxt tələb edir. Kiçik irəliləmələri fərq edin və təqdir edin. Lazım olduqda sərhəd qoyun, lakin dəstəkləyici olmağı davam etdirin. Şəxsin dəyərlərini və hədəflərini xatırladaraq daxili motivasiyasını gücləndir in.