Başgicəllənmə (Vertigo)

Başgicəllənmə (Vertigo) Nədir?

Başgicəllənmə və ya vertigo, şəxsin ətrafının fırlandığı və ya hərəkət etdiyi hissini yaşadığı yaygın sağlamlıq problemidir. Bu vəziyyət, daxili qulaq və ya beyindəki tarazlıq sistemlərindəki problemlərdən qaynaqla na bilər. Normal başgicəllənməsindən fərqli olaraq, vertigo adətən daha yoğun və narahat edici təcrübədir. Şəxs sanki mühit fırlanırmış, hərəkət edirmiş və ya özü yellənirmiş kimi hiss edir. Arabir yaşanan yüngül başgicəllənmə adətən ciddi sağlamlıq probleminin əlaməti deyil. Lakin əlamətlərin tez-tez təkrarlanması, uzun müddət davam etməsi və ya gündəlik həyatı təsir etməsi halında mütləq həkimə müraciət olunmalıdır. Vertigo qısamüddətli ataklar şəklində və ya uzunmüddətli ola bilər və həyat keyfiyyətini əhəmiyyətli dərəcədə təsir edə bilər. Peşəkar qiymətləndirmə və uyğun müalicə yanaşmaları ilə vertigo əlamətləri nəzarət altına alına bilər.

Başgicəllənmə (Vertigo) Növləri Hansılardır?

Başgicəllənmə fərqli növlərdə qarşımıza çıxa bilər və hər növ özünə məxsus əlamətlər göstərir. Vertigo ən yaygın növdür və ətrafın fırlandığı və ya hərəkət etdiyi hissi ilə səciyyələnir. Şəxs hərəkətsiz oturarkən belə ətrafın fırlandığını, yelləndiyini hiss edir. Tarazlıq pozğunluğu növündə isə şəxs davamlı tarazlıq itkisi yaşayır, yeriyərkən səndələmə və düşmə riski artır. Xüsusilə yaşlı şəxslərdə tez-tez görülür. Presenkop olaraq adlandırılan növdə isə şəxs huşunu itirəcəkmiş, özündən gedəcəkmiş kimi hiss edir. Qan təzyiqinin düşməsi və ya ürək problemləri bu növü tetikləyə bilər. Disekilibrium isə başda sersəmləmə, başın bulanıq olması, ətrafla əlaqənin kəsilməsi şəklində ortaya çıxır. Periferik vertigo daxili qulaq və vestibulyar sinir mənşəlidir, ani başlayır və çox şiddətli ola bilər. Santral vertigo isə beyin və mərkəzi sinir sistemi mənşəlidir, daha yavaş başlayır lakin uzun müddət davam edir. Müalicə yanaşması vertigonun növünə görə dəyişiklik göstərir.

Başgicəllənmə (Vertigo) Nədən Qaynaqlanır?

Vertigo çox fərqli amillərin təsiri ilə ortaya çıxa bilər. Tarazlıq algısının düzgün işləməsi üçün göz, duyğu sinirləri və daxili qulaq birlikdə çalışır.

Vertigo Səbəbləri:

• Daxili Qulaq Problemləri – BPPV (Xoşxassəli Paroksismal Pozisional Vertigo): Vertigonun ən tez-tez görülən səbəbidir. Daxili qulaqdakı kiçik kalsium kristallarının (otokoniler və ya otolit) yarım dairə kanallarına yerləşməsi nəticəsində yaranır. Bu kristallar normada utrikulus adlanan bölgədə yerləşir, lakin yaşlanma, kəllə travması və ya daxili qulaq infeksiyası sonrası yerindən oynayır. Kristallar hərəkət etdikdə daxili qulaq mayesində dalğalanma yaradır və beyin yanlış siqnal alır. Ani baş hərəkətləri ilə tetiklənən qısamüddətli (saniyələrlə dəqiqələr arası) lakin şiddətli vertigo atakları yaşadır. Yataqda dönmə, başı yuxarı və ya aşağı əymə, sürətlə qalxma kimi hərəkətlər atakları başladır.
• Vestibulyar Sinir İltihabı və İnfeksiyalar: Vestibulyar nörit, daxili qulaq və beyin arasında tarazlıq siqnallarını daşıyan vestibulyar sinirin viral infeksiya nəticəsində iltihblanmasıdır. Adətən qrip, soyuqdəymə, herpes kimi yuxarı tənəffüs yolu infeksiyalarından sonra inkişaf edir. Ani başlayan, şiddətli və davamlı vertigo atağı ilə səciyyələnir, günlərlə davam edə bilər. Hərəkətlə şiddətlənir, mədə ürəkbulanması və qusma müşayiət edir. Eşitmə itkisi olmur çünki yalnız tarazlıq siniri təsirlənir. Labirentit isə həm vestibulyar siniri həm də eşitmə sinirini təsir edən daxili qulaq iltihabıdır, viral və ya bakterial ola bilər.
• Meniere Xəstəliyi: Daxili qulaqdakı endolenf mayesinin həddindən artıq toplanması nəticəsində inkişaf edən xroniki xəstəlikdir. Endolenf təzyiqinin artması membranları cırır və tarazlıq-eşitmə sistemini pozur. Ani başlayan vertigo atakları 20 dəqiqədən bir neçə saata qədər davam edə bilər. Atak öncəsində qulaqda dolğunluq, təzyiq hissi artar. Qulaq cingiltisi (tinnitus), eşitmə itkisi və səs həssaslığı müşayiət edir. Eşitmə itkisi başlanğıcda aşağı tezliklərdə olur və ataklar arasında düzələ bilər, lakin zaman içində daimi hal alır.
• Miqren və Vestibulyar Miqren: Miqren xəstələrində baş ağrısı olmadan belə vertigo atakları yaşana bilər. Vestibulyar miqren, beyin kötüyündəki sinir hüceyrələrinin anormal elektrik aktivliyi və kimyəvi dəyişikliklərdən qaynaqlanır. Serotonin, dopamin kimi neyrotransmitterlərdəki dəyişimlər həm baş ağrısına həm də vertigoya səbəb olur. Vertigo atakları dəqiqələrlə saatlar arası davam edə bilər, baş ağrısından əvvəl, zamanı və ya sonrasında ortaya çıxa bilər. İşığa, səsə həssaslıq, vizual auralar müşayiət edə bilər.
• Dolaşım Problemləri və Qan Təzyiqi Dəyişmələri: Beynə kifayətsiz qan axını vertigo edə bilər. Ortostatik hipotenziya, ani ayağa qalxışlarda qan təzyiqinin sürətli düşməsi nəticəsində inkişaf edir. Yerçəkimi təsiri ilə qan ayaqlara toplandıqda beynə kifayət qədər oksigen gedə bilməz. Xüsusilə yaşlılarda, təzyiq dərmanı istifadə edənlərdə, dehidrate olanlarda və uzun müddət yataqda qalanlarda görülür. Ürək ritm pozğunluqları (aritmiya, atriyal fibrilyasiya) ürəyin nizamsız işləməsinə və beynə gedən qan axınının dalğalanmasına səbəb olur.
• Neyroloji Xəstəliklər və Mərkəzi Sinir Sistemi Problemləri: Multipl skleroz (MS), miyelin qılıfının dağılması nəticəsində sinir ötürülməsini pozur və vestibulyar sistemdə lezyonlar yarada bilər. Beyin şişləri, xüsusilə akustik nöroma (vestibulyar şvannom), vestibulyar sinirə təzyiq edərək vertigo, eşitmə itkisi və qulaqda cingiltimə yaradır. Beyin kötüyü və ya serebellumdakı felclər (inme) ani başlayan şiddətli vertigo, cüt görüş, danışıq çətinliyi, koordinasiya pozğunluğu ilə özünü göstərir. Parkinson xəstəliyi tarazlıq mərkəzlərini təsir edir və postural tarazlıqsızlıq, yeriyiş çətinliyi yaradır.
• Dərman Yan Təsirləri, Metabolik Səbəblər və Digər Amillər: Aminoqlikozid qrupu antibiotiklər (gentamisin, streptomisin) daxili qulaq tük hüceyrələrinə toksik təsir göstərə bilər və daimi tarazlıq-eşitmə itkisinə yol aça bilər. Yüksək doz aspirin, loop diuretiklər, kimyaterapiya dərmanları oxşar təsirlər yarada bilər. Təzyiq dərmanları hədəflənəndən çox qan təzyiqi düşüşünə səbəb olduqda vertigo tetiklənə bilər. Anemiya (qansızlıq) toxumalara oksigen daşınmasını azaldır, beyin kifayət qədər oksigen ala bilməzsə sersəmlik və vertigo ortaya çıxır. Hipoqlikemiya (aşağı qan şəkəri), xüsusilə diabet xəstələrində insulin istifadəsi sonrası inkişaf edir; beyin enerji mənbəyindən məhrum qalır, vertigo, tərləmə, ürəkdöyünmə, şüur bulanıqlığı görülür.

Başgicəllənmə (Vertigo) Əlamətləri Hansılardır?

Vertigo əlamətləri şəxsin gündəlik həyatını əhəmiyyətli dərəcədə təsir edə bilər. Əlamətlərin şiddəti və müddəti altda yatan səbəbə görə dəyişiklik göstərir. Bəzi şəxslərdə saniyələr davam edən qısa ataklar görülürkən, bəzilərində saatlarla və ya günlərlə davam edən əlamətlər yaşana bilər.

Əsas Əlamətlər:

• Ətrafın fırlandığı, yelləndiyini və ya hərəkət etdiyi hissi: Sanki mühit dönürmüş, yerindən hərəkət edirmiş kimi yanlış algı yaranır
• Tarazlıq itkisi və səndələmə: Düz yeriyə bilməmə, düşmə riski artar, ayaq üstə durmaq çətinləşir
• Ürəkbulanma, qusma və mədə rahatsızlığı: Xüsusilə şiddətli vertigo atakları zamanı görülür
• Anormal göz hərəkətləri (nistaqmus): Gözlərdə istəksiz, ritmik hərəkətlər ortaya çıxır, fokuslaşma çətinləşir

Başgicəllənmə (Vertigo) ilə Öhdəsindən Gəlmək üçün Nə Edilə Bilər?

Vertigo əlamətləri ilə başa çıxmaq üçün gündəlik həyatda bəzi praktik tədbirlər alına bilər. Ani baş hərəkətlərindən qaçınmaq və yavaş hərəkət etmək vertigo ataklarını azalda bilər. Yataqdan qalxarkən və ya oturarkən ani hərəkətlər əvəzinə yavaş-yavaş, kademeli olaraq hərəkət etmək vacibdir. Atak zamanı təhlükəsiz yerə oturmaq və ya uzanmaq, gözləri qapatmaq və sabit nöqtəyə baxmaq rahatlama təmin edir. Evdə təhlükəsizlik tədbirləri almaq kritik əhəmiyyətə malikdir: hamam otağında sürüşməz döşəklər istifadə etmək, yerdəki kabel, kilim kimi ilişə biləcək əşyaları qaldırmaq, gecələr koridorlarda gecə lambası istifadə etmək düşmə riskini azaldır. Stresi azaldıcı nəfəs məşqləri, meditasiya və yoga kimi texnikalar tətbiq etmək ümumi sağlamlığı dəstəkləyir. Müntəzəm yuxu düzeni yaratmaq, gecə ən azı 7-8 saat yatmaq əlamətləri yüngülləşdirə bilər. Tetikləyici amilləri müəyyən etmək vacibdir: hansı hərəkətlər, pozisiyalar və ya vəziyyətlər vertigonu tetikləyirsə bunlardan qaçınılmalıdır.

Başgicəllənmə (Vertigo) Müalicəsi Necə Edilir?

Vertigo müalicəsində sübutlara əsaslanan və beynəlxalq standartlarda üsullar istifadə olunur. Müalicəyə başlamazdan əvvəl altda yatan səbəbin tam olaraq müəyyən olunması kritik əhəmiyyətə malikdir. Mütəxəssis qulaq-burun-boğaz həkimi, nevroloq və lazım olduqda psixiatr dəstəyi ilə multidissiplinar yanaşma tətbiq olunur. Hər fərdə xüsusi müalicə planı yaradılır və proses müntəzəm olaraq izlənilir. Vertigonun növünə, şiddətinə və altda yatan səbəbə görə müalicə strategiyası müəyyən olunur. Müalicə planı şəxsin ümumi sağlamlıq vəziyyəti, həyat tərzi və əlamətlərin gündəlik həyatı təsir etmə dərəcəsinə görə fərdiləşdirilir. BPPV müalicəsində Epley və ya Semont manevraları ilə kristallar düzgün yerə qaytarılır. Vestibulyar rehabilitasiya terapiyası xroniki vertigo və ya tarazlıq problemlərində ən təsirli müalicə üsullərindən biridir. Dərman müalicəsi vertigo əlamətlərini nəzarət etmək üçün istifadə olunur lakin uzunmüddətli istifadə tövsiyə olunmur. Meniere xəstəliyi müalicəsində həyat tərzi dəyişiklikləri çox vacibdir və aşağı duzlu pəhriz tətbiq olunur.

Başgicəllənmə (Vertigo) Müalicə Olunmazsa Nə Olar?

Vertigo müalicə olunmadıqda həyat keyfiyyəti ciddi şəkildə təsirlənir. Təkrarlanan vertigo atakları gündəlik aktivitələri məhdudlaşdırır və müstəqilliyi azaldır. Düşmə və yaralanma riski əhəmiyyətli dərəcədə artar; xüsusilə yaşlı şəxslərdə omba qırığı, baş travması kimi ciddi fiziki yaralanmalara yol aça bilər. Ev içində, pilləkənlərdə və ya hamam otağında düşmələr yaşana bilər. Yol qəzası riski artar; nəqliyyat vasitəsi idarə edərkən ani vertigo atağı həm sürücü həm də ətrafındakılar üçün təhlükə yaradır. Davamlı tarazlıq problemləri sosial təcridə və aktivlik məhdudlaşmalarına səbəb olur, şəxs evdən çıxmaqdan, sosial mühitlərə girməkdən qorxur. Xroniki vertigo narahatlıq və depressiya riskini əhəmiyyətli dərəcədə artırır, çünki şəxs davamlı “nə vaxt atak gələcək” qorxusu yaşayır. Bu vəziyyət psixoloji sıxıntıya, yuxusuzluğa və həyat keyfiyyətində düşüşə yol açır.

Başgicəllənmə (Vertigo) Diaqnozu Necə Qoyulur?

Vertigo diaqnozu hərtərəfli qiymətləndirmə prosesi ilə qoyulur. Mütəxəssis həkim ilk olaraq detallı tibbi tarixçə alır: vertigonun nə vaxt başladığı, müddəti (saniyələrmi, saatlarmı), tezliyi, tetikləyici amillər (baş hərəkətləri, pozisiya dəyişiklikləri), müşayiət edən əlamətlər (eşitmə itkisi, qulaq cingiltisi, baş ağrısı) araşdırılır. İstifadə olunan dərmanlar, keçirilmiş xəstəliklər və ailə tarixçəsi qiymətləndirilir. Fiziki müayinədə tarazlıq testləri aparılır: Romberg testi (gözlər qapalı ayaq üstə durma), tandem yeriyiş testi (daban-barmaq ucu yeriyişi), oturma-qalxma tarazlığı yoxlanılır. Göz hərəkətləri müayinəsi nistaqmus (anormal göz hərəkətləri) olub-olmadığını araşdırır. Neyroloji müayinə ilə sinir sistemi funksiyaları, koordinasiya və reflekslər qiymətləndirilir. Dix-Hallpike manevra testi BPPV diaqnozu üçün qızıl standarddır. Videonistaqmografiya (VNG) göz hərəkətlərini qeyd edərək vestibulyar sistem funksiyasını obyektiv olaraq qiymətləndirir.

Başgicəllənmə (Vertigo) Olan Yaxınıma Necə Kömək Edə Bilərəm?

Vertigo yaşayan yaxınınıza dəstək olmaq onların sağalma prosesini müsbət təsir edir. İlk addım olaraq mütləq sağlamlıq mərkəzinə getməsini təmin etmək və lazımi müayinələri etdirmək vacibdir. Atak zamanı sakit qalmaq və panika düşməmək, şəxsə etimad verir. Şəxsin düşməsinin qarşısını almaq üçün yanında olmaq və lazım olduqda fiziki dəstək təqdim etmək təhlükəsizliyi artırır. Əlamətləri yüngül qəbul etmədən, “keçər”, “bir şey olmaz” demədən empatik yanaşma sərgiləmək emosional dəstək təmin edir. Əgər yaxınınız diabet xəstəsidirsə, yanında şəkər daşımasını təmin edin və qan şəkəri düşdükdə dərhal istehlak etməsini xatırladın. Təzyiq xəstələri dərman dəyişikliyi və ya doz artımı sonrasında ilk günlərdə diqqətli olmalı, ani hərəkətlərdən qaçınmalıdır. Müalicə prosesinə aktiv iştirakı həvəsləndirmək və həkim görüşlərinə müşayiət etmək motivasiyanı artırır. Evdə təhlükəsizlik tənzimləmələri edin: hammama tutunma barları quraşdırın, yerdəki xalçaları qaldırın və ya sabitləşdirin, gecə işıqları qoyun.