Amfetamin və Metamfetamin (Patı) Asılılığı

Amfetamin / Metamfetamin Nədir?

Amfetamin və metamfetamin mərkəzi sinir sistemini stimulyasiya edən və asılılıq potensialı yüksək olan maddələrdir. Bu maddələr beynin dopamin və noradrenalin kimi kimyəvi maddələrinin ifrazını artıraraq şəxsdə enerji, oyaqlıq və fokuslanma hissi yaradır. Lakin təkrarlayan istifadədə beyin kimyası davamlı olaraq dəyişir və maddə olmadan normal funksiya göstərmək çətinləşir. Metamfetamin amfetaminə nisbətən daha güclü və uzun təsirlidir. Asılılıq inkişaf etdikdə şəxs maddəni nəzarət edə bilməz hala gəlir və həyatın bütün sahələrində ciddi problemlər ortaya çıxır. Peşəkar müalicə dəstəyi ilə asılılıqdan qurtulmaq mümkündür.

Amfetamin və metamfetamin istifadəsində görülən təsirlər:

• Həddindən artıq enerji artımı və yuxusuzluq
• İntensiv fokuslanma və diqqət artımı
• İştah itkisi və sürətli çəki itkisi
• Ürək döyüntü və qan təzyiqində artım
• Həddindən artıq danışma və narahatlıq
• Paranoya və şübhəçilik
• Maddə kəsildikdə həddindən artıq yorğunluq və depressiya
• Tolerantlıq inkişafı və artan doz ehtiyacı
• Fiziki görünüşdə pozulmalar
• Diş çürükləri və dəri problemləri
• Aqressivlik və impulsivlik
• Halüsinasiyalar və sanrılar
• Hafizə və qərar vermə problemləri

Amfetamin / Metamfetamin Asılılığının Yaranmasındakı Risk Faktorları Hansılardır?

Bəzi faktorlar amfetamin və metamfetamin asılılığı inkişaf etdirmə riskini artıra bilər. Bu risk faktorlarının birdən çoxunun bir yerdə olması asılılıq inkişafı ehtimalını yüksəldir. Lakin risk faktorlarının mövcudluğu mütləq asılılıq inkişaf edəcəyi mənasını daşımır. Erkən fəaliyyət və qoruyucu tədbirlər mühüm rol oynayır.

Risk faktorları:

Genetik meyl: Ailədə maddə asılılığı anamnezi olanların riski daha yüksəkdir. Genetik faktorlar asılılıq inkişafında əhəmiyyətli rol oynayır və beyin kimyasının maddələrə verdiyi reaksiyanı təsir edir.

Erkən yaşda maddə istifadəsinə başlama: Yeniyetməlik dövründə və ya daha erkən yaşda maddə istifadə etməyə başlayanların asılılıq inkişaf etdirmə riski əhəmiyyətli dərəcədə artır. İnkişaf edən beyin maddələrin təsirlərinə qarşı daha həssasdır.

Psixi sağlamlıq problemləri: Depressiya, narahatlıq pozğunluqları, diqqət çatışmazlığı və hiperaktivlik pozğunluğu kimi vəziyyətlər asılılıq riskini artırır. Şəxslər bu problemlərlə başa çıxmaq üçün maddə istifadəsinə yönələ bilərlər.

Travma və stress: Uşaqlıq dövrü travmaları, sui-istifadə, laqeydlik və ya intensiv stressli həyat hadisələri yaşayanların maddə istifadə və asılılıq inkişaf etdirmə riski yüksəkdir. Travma sonrası maddə istifadəsi bir başa çıxma mexanizmi halına gələ bilər.

Ətraf mühit faktorları: Maddə istifadə edən həmyaşıd mühiti, asan çıxış, sosial və iqtisadi çətinliklər asılılıq riskini artıran əhəmiyyətli faktorlardır. Ailə dinamikləri və sosial dəstək çatışmazlığı da təsirlidir.

Şəxsin Amfetamin / Metamfetamin Asılısı Olduğu Necə Başa Düşülür?

Amfetamin və metamfetamin asılılığı şəxsin maddəni müntəzəm olaraq istifadə etməsi və həyatının maddə ətrafında şəkillənməsi ilə ortaya çıxır. Asılılıq inkişaf etdikdə şəxs maddə olmadan özünü normal hiss edə bilmir və istifadəni nəzarət edə bilməz hala gəlir. DSM-5 meyarlarına görə son 12 ay içində maddə istifadəsinə bağlı olaraq klinik cəhətdən müəyyən əziyyət və ya funksionallıqda pozulma olması və ən azı iki əlamət görülməsi tələb olunur.

Asılılığın əsas əlamətləri bunlardır:

Şəxs planlaşdırdığından daha çox miqdarda və ya daha uzun müddət maddə istifadə edir. Başlanğıcda nəzarətli görünən istifadə zamanla nəzarətdən çıxır və istifadə miqdarı və müddəti daim artır.

Maddə istifadəsini azaltma və ya buraxma ilə bağlı davamlı istək vardır, lakin uğursuz cəhdlər söz konusudur. Şəxs bir çox dəfə buraxmağa çalışır, ancaq yenidən istifadəyə başlayır.

Maddə əldə etmək, istifadə etmək və ya təsirlərindən qurtulmaq üçün əhəmiyyətli miqdarda vaxt sərf edilir. Günün böyük hissəsi maddə ətrafında keçir və digər fəaliyyətlərə vaxt qalmır.

Maddə istifadə etmə arzusu çox güclüdür və şəxsin ağlını daim məşğul edir. İntensiv istək hali maddə axtarmağa yönəldir və başqa heç nə düşünülə bilmir.

Təkrarlayan maddə istifadəsi səbəbindən iş, məktəb və ya evdəki əhəmiyyətli məsuliyyətlər yerinə yetirilmir. Performans düşür, davamsızlıq artır və vəzifələr aksayır.

Maddə istifadəsi sosial və ya şəxslərarası problemlərə yol açmasına baxmayaraq istifadə davam etdirilir. Münasibətlər pozulur, mübahisələr və münaqişələr artır, lakin maddə istifadəsi davam edir.

Maddə istifadəsi səbəbindən əhəmiyyətli sosial, peşəkar və ya rekreasiya fəaliyyətləri tərk edilir və ya azaldılır. Köhnə hobbilər, dostluqlar və maraq sahələri buraxılır.

Fiziki olaraq təhlükəli olduğu vəziyyətlərdə belə maddə istifadəsi davam etdirilir. Sağlamlıq problemləri, qəzalar və ya riskli davranışlar ortaya çıxsa belə istifadə davam edir.

Maddə istifadəsinin fiziki və ya psixoloji bir problem yaratdığı və ya şiddətləndirdiyi bilinməsinə baxmayaraq istifadəyə davam edilir. Sağlamlıq problemləri fərq edilsə də maddə buraxılmır.

Tolerantlıq inkişaf edir: eyni təsiri almaq üçün daha çox maddə lazımdır və ya eyni miqdarda maddə ilə əvvəlki qədər təsir alına bilmir. Zamanla doz daim artır.

Çəkilmə əlamətləri görülür: maddə kəsildikdə və ya azaldıldıqda fiziki və psixoloji narahatlıq yaşanır. Bu əlamətlərdən qaçınmaq üçün maddə istifadəsi davam etdirilir.

Amfetamin və metamfetamin çəkilməsində görülən əlamətlər:

Maddə istifadəsi dayandırıldıqda və ya azaldıldıqda bir neçə saat ilə bir neçə gün içində intensiv yorğunluq, həddindən artıq yuxu hali, iştah artımı, yavaşlamış hərəkətlər, narahatlıq, canlı və xoşagəlməz yuxular görülür. Depressiv əhval-ruhiyyə, intihar düşüncələri, intensiv maddə arzusu, konsentrasiya çətinliyi və enerji itkisi ortaya çıxır. Bu əlamətlər şəxsdə böyük əziyyət yaradır və gündəlik həyatı mənfi təsir edir.

Fiziki və davranış işarələri:

Şəxsin gözlərində genişləmə, həddindən artıq tərləmə, çənə sıxma və diş qıcırdama görülə bilər. Çəki itkisi nəzərə çarpır və dəri problemləri inkişaf edir. Yuxu rejimi tamamilə pozulur, günlərcə oyaq qalına bilər. Gigiyena laqeyd edilir və fiziki baxım azalır. Danışıq sürətlənir, düşüncələr dağınıqlaşır və davranışlar proqnozlaşdırıla bilməz hala gəlir. Paranoya, şübhəçilik və aqressivlik artımı müşahidə oluna bilər. Maddi problemlər ortaya çıxır, borclanma və oğurluq kimi davranışlar görülə bilər.

Amfetamin / Metamfetamin Asılılığının Səbəb Olduğu Problemlər Hansılardır?

Amfetamin və metamfetamin asılılığı müalicə olunmadıqda şəxsin həyatının hər sahəsində ciddi və davamlı problemlərə yol açır. Bu problemlər zamanla şiddətlənir və geri dönüşü olmayan zədələrə səbəb ola bilər.

Fiziki sağlamlıq problemləri:

Ürək və damar sağlamlığı ciddi şəkildə pozulur. Düzensiz ürək döyüntüsü, yüksək təzyiq, ürək tutması və felc riski əhəmiyyətli dərəcədə artır. Beyin damarlarında zədə inkişaf edə bilər və beyin qanaması görülə bilər. Diş sağlamlığı sürətlə pozulur, geniş yayılmış çürüklər və diş itkiləri ortaya çıxır. Dəri problemləri, yaralar və infeksiyalar tez-tez görülür. Immunitet sistemi zəifləyir və infeksiyalara qarşı müqavimət azalır. Qaraciyər və böyrək zədəsi inkişaf edə bilər. Çəki itkisi və qidalanma pozğunluqları ciddi boyutlara çatır. İnyeksiya yolu ilə istifadə edildikdə HİV və hepatit kimi yoluxucu xəstəlik riski artır.

Psixoloji və bilişsel problemlər:

Xroniki maddə istifadəsi beyin quruluşunda və funksiyalarında davamlı dəyişikliklərə yol açır. Hafizə, diqqət və qərar vermə qabiliyyətləri əhəmiyyətli dərəcədə pozulur. Paranoya, halüsinasiyalar və sanrılar inkişaf edə bilər. Şəxs reallıqla əlaqəsini itirə bilər və psikotik əlamətlər göstərə bilər. Depressiya, narahatlıq pozğunluqları və panik ataklar tez-tez görülür. İntihar düşüncələri və cəhdləri riski yüksəkdir. Emosional tənzimləmə çətinləşir, aqressivlik və impulsivlik artır. Motivasiya itkisi və istəksizlik həyatın bütün sahələrini təsir edir.

Sosial və münasibət problemləri:

Ailə münasibətləri ciddi şəkildə zərər görür. Etibar itkisi, ünsiyyət kəsilməsi və münaqişələr artır. Evlilik və yaxın münasibətlər sona yetə bilər. Dostluqlar pozulur və sosial təcrid inkişaf edir. Şəxs adətən yalnız maddə istifadə edən şəxslərlə vaxt keçirməyə başlayır. Sosial fəaliyyətlərdən uzaqlaşılır və cəmiyyət bağları zəifləyir. Valideynlik bacarıqları mənfi təsirlənir və uşaqlar laqeyd edilə bilər.

Peşəkar və iqtisadi problemlər:

İş performansı düşür, davamsızlıq artır və işdən qovulma yaşanır. Təhsil həyatı mənfi təsirlənir, məktəb uğuru azalır və ya məktəbdən uzaqlaşılır. Maddə təmin etmək üçün edilən xərclər ciddi iqtisadi çətinliklərə yol açır. Borclanma, yığıntıların tükənməsi və maddi çöküş görülə bilər. Maddə əldə etmək üçün oğurluq, dolandırıcılıq kimi cinayət davranışlarına yönələ bilər.

Hüquqi problemlər:

Maddə istifadəsi və saxlanması cinayətdir və hüquqi yaptırımlara səbəb olur. Həbs, məhkumiyyət və həbs cəzası ilə qarşılaşıla bilər. Maddə təsiri altında nəqliyyat vasitəsi idarə etmək ciddi qəzalara və hüquqi problemlərə yol açır. Maddə istifadəsi ilə əlaqəli zorakılıq hadisələri, oğurluq və digər cinayətlər səbəbindən cəzai məsuliyyət doğa bilər. Sabıqa qeydi gələcəkdəki iş və təhsil fürsətlərini mənfi təsir edir.

Həyat keyfiyyətində ümumi düşüş:

Ümumi sağlamlıq vəziyyəti ciddi şəkildə pozulur və ömür müddəti qısalır. Gündəlik həyat fəaliyyətləri yerinə yetirilə bilməz hala gəlir. Özünə baxım və gigiyena laqeyd edilir. Həyat məqsədi və hədəfləri ortadan qalxır. Ümid və gələcək planları yox olur. Şəxs yalnız maddə ətrafında dönən bir həyat sürür və bütün digər dəyərlər itirilir. Erkən ölüm riski əhəmiyyətli dərəcədə artır.

Amfetamin / Metamfetamin Asılılığı ilə Birlikdə Ən Tez-tez Rast Gəlinən Psixoloji Problemlər Hansılardır?

Amfetamin və metamfetamin asılılığı tez-tez digər psixoloji problemlərlə birlikdə görülür. Bu vəziyyət müalicəni mürəkkəbləşdirir və hər iki problemə yönəlik əhatəli yanaşma tələb edir. Ən tez-tez görülən müşayiət edən psixoloji problemlər depressiya, narahatlıq pozğunluqları, travma sonrası stress pozğunluğu, diqqət çatışmazlığı və hiperaktivlik pozğunluğu və şəxsiyyət pozğunluqlarıdır. Həmçinin psikotik əlamətlər, paranoya və sanrılar da tez-tez rast gəlinən vəziyyətlərdir. Bu problemlərin bir yerdə olması asılılığın gedişatını mənfi təsir edir və sağalma prosesini çətinləşdirir. Mütəxəssis psixoloq və psixiatr dəstəyi ilə hər iki vəziyyətə yönəlik müalicə planı yaradılması uğurlu nəticələr üçün kritik əhəmiyyətə malikdir. Müalicə prosesində həm asılılıq, həm də müşayiət edən psixoloji problemlər birlikdə ele alınır.

Yaxını Amfetamin / Metamfetamin Asılılığı Olan Şəxslərə Məlumatlar

Sevilənlərinizdən birinin asılılığı ilə qarşılaşmaq emosional cəhətdən çətin bir prosesdir. Lakin yaxınların dəstəyi sağalma prosesində olduqca əhəmiyyətlidir. Aşağıdakı tövsiyələr həm asılı şəxsə kömək etməyinizə, həm də öz sağlamlığınızı qorumanıza yardım edə bilər.

Yaxınlara tövsiyələr:

Məlumatlanın: Asılılıq bir xəstəlikdir və iradə zəifliyi deyil. Maddə asılılığı haqqında araşdırma edin, bu vəziyyətin səbəblərini və müalicə seçimlərini öyrənin.

Empatik və dəstəkləyici olun: İttiham etmək əvəzinə başa düşməyə çalışın. “Sənə kömək etmək istəyirəm” mesajı verin. Mühakimə etmədən dinləyin və hisslərini tanıyın.

Aydın sərhədlər qoyun: Sağlam sərhədlər qoyun və bu sərhədlərə sadiq qalın. Maddə istifadəsini dəstəkləyən davranışlardan qaçının. “Xeyr” deməyi öyrənin və özünüzü qoruyun.

Peşəkar kömək almağı təşviq edin: Asılılıq mütəxəssisindən kömək almağı təşviq edin. Lazım olarsa görüşlərə müşayiət edin və müalicə prosesinə aktiv dəstək olun.

Özünüzü qoruyun: Öz psixi və fiziki sağlamlığınıza diqqət edin. Lazım olarsa özünüz üçün terapiya alın və ya dəstək qruplarına qatılın.

Maliyyə dəstəyi verərkən diqqətli olun: Maddə almaq üçün pul verməyin. Maliyyə dəstəyi verərkən doğrudan çıxmaq və nəzarət etmək vacibdir.

Nüksü normal bir proses olaraq qəbul edin: Nüks sağalma prosesinin bir hissəsi ola bilər. Nüks baş verdiyi zaman ümidsizliyə qapılmayın və peşəkar kömək axtarışına davam edin.

Ailəvi dəstək alın: Ailə terapiyasına qatılın. Bütün ailə üzvlərinin prosesdə olması sağalmanı gücləndirir və ailə dinamiklərini sağlamlaşdırır.

Amfetamin / Metamfetamin Asılılığı Necə Müalicə Olunur?

Amfetamin və metamfetamin asılılığı müalicəsində sübuta əsaslanan və multidisiplinar yanaşmalar istifadə olunur. Mütəxəssis psixiatr və klinik psixoloq dəstəyi ilə hər bir fərdə xüsusi müalicə planı yaradılır və proses müntəzəm olaraq izlənilir. Müalicə prosesi detoksifikasiya, psixoterapiya və uzunmüddətli dəstək mərhələlərini əhatə edir. Detoksifikasiya mərhələsində tibbi nəzarət altında çəkilmə əlamətləri idarə edilir və fiziki sağlamlıq sabitləşdirilir. İdrak-davranış terapiyası maddə istifadəsini tetikleyen düşüncə və davranış kalıplarını dəyişdirməyə fokuslanır və yüksək oranda effektiv nəticələr verir. Motivasiya artırıcı müsahibə texnikaları şəxsin dəyişim motivasiyasını gücləndirir. Qrup terapiyaları və dəstək qrupları sosial dəstək təmin edir və təcrid hissini azaldır. Ailə terapiyası ailə dinamiklərini tənzimləyir və müalicə prosesinə ailəni daxil edir. Müşayiət edən depressiya, narahatlıq və ya digər psixoloji problemlər üçün uyğun farmakoloji müalicə qiymətləndirilir. Nüks qarşısının alınması və davamlı müalicə uzunmüddətli sağalma üçün kritik əhəmiyyətə malikdir. Sağalma sonrası nüks riski yüksəkdir və bu vəziyyət normaldır. Müalicə prosesində şəxsə nüks əlamətləri öyrədilir və erkən müdaxilə strategiyaları inkişaf etdirilir. Tetikləyici vəziyyətlər əvvəlcədən müəyyənləşdirilir və başa çıxma planı yaradılır. Uzunmüddətli izləmə və dəstək davamlı sağalma üçün kritik əhəmiyyətə malikdir.