Baş Ağrısı

Baş Ağrısı Nədir?

Baş ağrısı başın hər hansı bir hissəsində hiss olunan ağrı və ya narahatlıq hissidir. Həyat keyfiyyətini əhəmiyyətli dərəcədə təsir edə bilən bu vəziyyət yüngül və müvəqqəti ola biləcəyi kimi şiddətli və xroniki gedişat da göstərə bilər. Baş ağrısı birincil (primer) və ya ikincil (sekonder) səbəblərə bağlı olaraq ortaya çıxa bilər. Birincil baş ağrıları müstəqil sağlamlıq problemi olaraq qiymətləndirilərkən ikincil baş ağrıları altda yatan başqa rahatsızlığın əlaməti olaraq özünü göstərir. Peşəkar qiymətləndirmə ilə baş ağrısının növü, səbəbi və uyğun müalicə yanaşması müəyyən edilir. Erkən diaqnoz və düzgün müalicə planlaması ilə əlamətlər nəzarət altına alına və həyat keyfiyyəti əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırıla bilər.

Baş Ağrısı Növləri Hansılardır?

Baş ağrısı müxtəlif səbəblərə bağlı olaraq çeşitli növlərdə özünü göstərə bilər.

1. Gərginlik Tipi Baş Ağrısı

Ən tez görülən baş ağrısı növüdür. Stress, yorğunluq və əzələ gərginliyi nəticəsində ortaya çıxır. Başın hər iki tərəfində sıxışdırıcı və ya təzyiq hissi şəklində yaşanır.

Əlamətləri:

• Başın hər iki tərəfində yüngül və ya orta şiddətli ağrı
• Sıxışdırıcı, təzyiq edən tərzdə ağrı
• Boyun və çiyin bölgəsində gərginlik
• Işığa və ya səsə həssaslıq (yüngül səviyyədə)
• Gündəlik fəaliyyətlərdə zorlanma olmadan davam edə bilmə

2. Miqren Tipi Baş Ağrısı

Zonklayıcı, şiddətli ağrı ilə səciyyələnir. Adətən başın bir tərəfində lokallaşır və saatlar hətta günlər sürə bilər. Ürəkbulanma, qusma və işığa həssaslıq müşayiət edə bilər.

Əlamətləri:

• Başın tək tərəfində zonklayıcı, şiddətli ağrı
• Ürəkbulanma və qusma
• Işıq və səsə həddindən artıq həssaslıq
• Fiziki fəaliyyətlə ağrının artması
• Aura (vizual pozğunluqlar, uyuşma) görülə bilər
• Ağrı müddəti 4-72 saat arasında dəyişə bilər

3. Küme Baş Ağrısı

Çox şiddətli, gözün arxasında və ya ətrafında hiss olunan ağrı növüdür. Dövrü olaraq ortaya çıxır və eyni saatda təkrarlanma meyli göstərir. Nadir görülür lakin olduqca narahat edicidir.

Əlamətləri:

• Gözün arxasında və ya ətrafında delici, şiddətli ağrı
• Bir tərəfdə lokallaşmış ağrı
• Göz yaşarması və qızartı
• Burun tıxanması və ya axıntısı
• Ağrı müddəti 15 dəqiqə ilə 3 saat arası
• Gündə birdən çox atak ola bilər

4. Sinus Baş Ağrısı

Sinus iltihabı və ya infeksiyası səbəbi ilə ortaya çıxır. Alın, yanaqlar və gözlərin ətrafında təzyiq hissi və ağrı yaşanır. Soyuqlaşma və ya alerji ilə əlaqəli ola bilər.

Əlamətləri:

• Alın, yanaqlar və göz ətrafında ağrı və təzyiq
• Əyilmə və irəli doğru hərəkətlə ağrının artması
• Burun tıxanması və axıntısı
• Üzdə şişlik hissi
• Hərarət və halsizlik müşayiət edə bilər

5. Rebound (Həddindən Artıq Dərman İstifadəsi) Baş Ağrısı

Ağrıkəsici dərmanların uzunmüddətli və tez-tez istifadəsi nəticəsində inkişaf edir. Dərman təsiri keçdikcə baş ağrısı yenidən başlayır və şəxs davamlı dərman istifadə etmə ehtiyacı hiss edir.

Əlamətləri:

• Demək olar ki hər gün olan baş ağrısı
• Səhərlər oyanarkən başlayan ağrı
• Dərman istifadəsindən sonra qısamüddətli rahatlama
• Dərman kəsildikdə ağrının şiddətlənməsi
• Gündə birdən çox ağrıkəsici istifadə etmə ehtiyacı
• Narahatlıq və naramlıq hissi

6. Göy Gurultusu (Thunderclap) Tipi Baş Ağrısı

Qəfil başlayan, maksimum şiddətə saniyələr içində çatan nadir lakin ciddi baş ağrısı növüdür. Beyin damarlarındakı problemlərə işarə edə bilər və təcili tibbi qiymətləndirmə tələb edir.

Əlamətləri:

• Həyatda yaşanan ən şiddətli baş ağrısı hissi
• Ağrı 60 saniyədən qısa müddətdə maksimuma çatır
• Ürəkbulanma və qusma
• Şüur bulanıqlığı
• Danışma çətinliyi
• Qəfil başlanğıc, xəbərdarlıq əlaməti olmadan

Baş Ağrısı Nədən Qaynaqlanır?

Baş ağrısı çeşitli bioloji, psixoloji və ətraf mühit amillərinə bağlı olaraq ortaya çıxa bilər. Səbəblərin müəyyən edilməsi uyğun müalicə yanaşmasının planlaşdırılması baxımından vacibdir.

1. Stress və Psixoloji Amillər

Xroniki stress, narahatlıq və depressiya baş ağrısının ən geniş yayılmış tetikleyiciləri arasındadır. Psixoloji gərginlik əzələ gərginliyinə yol açır və bu vəziyyət xüsusilə gərginlik tipi baş ağrısına səbəb ola bilər. Emosional təzyiq altındakı fərdlər tez-tez baş ağrısı şikayəti ilə qarşılaşa bilər. Stress idarəetməsi texnikaları və psixoloji dəstək bu növ baş ağrılarının nəzarətində təsirlidir.

2. Yuxu Pozğunluqları

Yetersiz yuxu, həddindən artıq yatma və ya nizamsız yuxu düzəni baş ağrısını tetikləyir. Yuxu keyfiyyətinin aşağı olması bədənin dincəlmə və təmir proseslərini mənfi təsir edir. Müntəzəm yuxu rutini yaratmaq və kifayət qədər müddət yatmaq baş ağrısı tezliyini azalda bilər. Yuxu apnesi kimi yuxu pozğunluqları da xroniki baş ağrısına yol aça bilər.

3. Qidalanma Vərdişləri

Nizamsız qidalanma, öyün atlama və uzun müddət ac qalma qan şəkərində düşüşə səbəb olaraq baş ağrısını tetikləyir. Kofein, spirt, emal olunmuş qidalar və bəzi qida əlavələri xüsusilə miqren tetikleyicisi ola bilər. Susuz qalma da tez-tez rast gəlinən baş ağrısı səbəbidir. Tarazlı qidalanma və kifayət qədər maye istehlakı qoruyucu təsirə sahibdir.

4. Hormonal Dəyişikliklər

Xüsusilə qadınlarda menstrual dövr, hamiləlik, doğuma nəzarət həbləri istifadəsi və menopoz kimi hormonal dəyişikliklər baş ağrısına yol aça bilər. Estrogen səviyyəsindəki dalğalanmalar miqren ataklarını tetikləyir. Hormonal baş ağrıları müəyyən dövrlərdə müntəzəm olaraq ortaya çıxma meyli göstərir. Hormon müalicəsi alan fərdlərdə də baş ağrısı görülə bilər.

5. Fiziki Amillər və Postür Pozğunluqları

Uzun müddət eyni vəziyyətdə qalma, pis postür, boyun və çiyin bölgəsindəki əzələ gərginliyi baş ağrısına səbəb olur. Kompüter qarşısında uzun saatlar işləmək, yanlış yastıq istifadəsi və uyğun olmayan oturma vəziyyətləri tetikleyici ola bilər. Müntəzəm idman və postür düzəldici tətbiqlər faydalıdır. Fiziki müalicə dəstəyi lazım ola bilər.

6. Ətraf Mühit Tetikleyiciləri

Parlaq işıq, səs-küy, güclü qoxular, hava çirklənməsi və qəfil hava dəyişiklikləri baş ağrısını tetikləyə bilər. Yüksək hündürlüklərdə oksigen azlığı da baş ağrısına yol açır. İqlim dəyişiklikləri xüsusilə miqren xəstələrində atak riskini artırır. Ətraf mühit amilləri əleyhinə qorunma və uyğun tədbirlər almaq vacibdir.

7. Həddindən Artıq Dərman İstifadəsi

Ağrıkəsici dərmanların tez-tez və uzunmüddətli istifadəsi paradoks olaraq xroniki baş ağrısına səbəb ola bilər. Dərman kəsildikdə çəkilmə baş ağrısı ortaya çıxır və şəxs davamlı dərman istifadə dövrünə girir. Ayda onbeş gündən çox ağrıkəsici istifadəsi risk yaradır. Peşəkar dəstək ilə dərman istifadəsinin azaldılması lazımdır.

8. Altda Yatan Sağlamlıq Problemləri

Sinüzit, diş problemləri, göz rahatsızlıqları, yüksək təzyiq və çənə oynaq pozğunluqları baş ağrısına yol aça bilər. Nadir hallarda beyin şişi, anevrizma və ya infeksiyalar kimi ciddi vəziyyətlər də baş ağrısı səbəbi ola bilər. Qəfil başlayan şiddətli baş ağrısı, neyroloji əlamətlər və ya hərarət müşayiət edərsə təcili qiymətləndirmə lazımdır. Altda yatan səbəblərin müalicəsi baş ağrısını yaxşılaşdırır.

9. Genetik Meyillik

Xüsusilə miqren tipi baş ağrısında genetik keçiş vacib rol oynayır. Ailədə miqren öyküsü olan fərdlərdə görülmə riski artar. Genetik amillər şəxsin tetikleyicilərə qarşı həssaslığını və baş ağrısı həddini təsir edir. Ailə öyküsü müalicə planlaşdırılmasında nəzərə alınır.

10. Baş Travması və Yaralanmalar

Baş bölgəsinə alınan zərbələr, düşmələr, yol qəzaları və idman yaralanmaları baş ağrısına yol aça bilər. Travma sonrası baş ağrısı akut və ya xroniki gedə bilər. Yüngül baş travmaları belə uzunmüddətli baş ağrısına səbəb ola bilər. Travma sonrası qəfil başlayan şiddətli baş ağrısı, qusma, şüur itkisi və ya neyroloji tapıntılar varsa təcili tibbi qiymətləndirmə lazımdır. Travma öyküsü olan fərdlərdə müntəzəm izləmə vacibdir.

Baş Ağrısı Əlamətləri Hansılardır?

Baş ağrısı əlamətləri növünə görə fərqlilik göstərə bilər.

• Başın hər iki tərəfində və ya tək tərəfində ağrı hissi
• Zonklayıcı, sıxışdırıcı və ya delici tərzdə ağrı
• Yüngül, orta və ya şiddətli ağrı yoğunluğu
• Qəfil başlayan və ya yavaş inkişaf edən ağrı
• Davamlı və ya dövrü ağrı nümunələri
• Boyun və çiyin bölgəsində gərginlik
• Alın, şəqəklər, göz ətrafı və ya başın arxa hissəsində lokallaşma
• Ürəkbulanma və qusma hissi
• Işığa qarşı həddindən artıq həssaslıq (fotofobi)
• Səsə qarşı həddindən artıq həssaslıq (fonofobi)
• Qoxu həssaslığı
• Göz yaşarması və ya qızartı
• Burun tıxanması və ya axıntısı
• Görmə pozğunluqları (bulanıq görmə, cüt görmə)
• Aura əlamətləri (parlaq nöqtələr, ziqzaq xətlər)
• Üzdə uyuşma və ya qarışqa qaşınması
• Konsentrasiya çətinliyi
• Başgicəllənmə
• Naramlıq və irritativlik
• Halsizlik və yorğunluq
• Fiziki fəaliyyətlə ağrının artması
• Əyilmə və ya hərəkətlə şiddətlənən ağrı
• Öskürək, asqırma ilə artan ağrı
• Həddindən artıq tərləmə
• Üzdə şişlik hissi
• Göz qapaqlarında düşmə
• Tək gözədə kiçilmə
• Üzün bir tərəfində qızartı
• Baş dərisində həssaslıq
• Saç köklərində ağrı
• Çənə ağrısı və ya gərginlik
• Qulaq ağrısı
• Diş ağrısı
• Boyunda sərtlik
• Hafizə problemləri
• Danışma çətinliyi
• Koordinasiya pozğunluğu
• Qol və ya ayaqda gücsüzlük
• Şüur bulanıqlığı
• Hərarət müşayiəti
• Çəki itkisi

Baş Ağrısı ilə Öhdəsindən Gəlmək üçün Nələr Edilə Bilər?

Baş ağrısı əlamətlərini azaltmaq və atakların tezliyini düşürmək üçün gündəlik həyatda tətbiq edilə biləcək vacib strategiyalar mövcuddur. Aşağıdakı tövsiyələr həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmada vacib rol oynayır.

1. Müntəzəm Yuxu Düzəni Yaradın

Hər gün eyni saatda yatıb eyni saatda oyanmağa diqqət yetirin. Kifayət qədər yuxu müddəti (yetkinlərdə 7-9 saat) baş ağrısı tezliyini azaldır. Yuxu mühitinin qaranlıq, səssiz və sərin olması yuxu keyfiyyətini artırır. Həftəsonları da müntəzəm yuxu rutininə bağlı qalın.

2. Stress İdarəetməsi Texnikalarını Tətbiq Edin

Dərin nəfəs məşqləri, meditasiya və proqressiv əzələ gevşətmə texnikaları stressin tetiklədiyi baş ağrılarını azaldır. Yoqa və mindfulness kimi praktikalar zehni və fiziki gərginliyi yüngülləşdirir. Müntəzəm tətbiqlə stresə qarşı müqavimət inkişaf edir. Psixoloji dəstək almaq xroniki stress idarəetməsində təsirlidir.

3. Tarazlı Qidalanın və Su İstehlakınızı Artırın

Müntəzəm öyünlər yeyin və uzun müddət ac qalmayın. Baş ağrısını tetikləyən qidaları (kofein, spirt, emal olunmuş ət məhsulları) müəyyən edib məhdudlaşdırın. Gündə ən azı 2-2,5 litr su istehlak edin. Susuzluq baş ağrısının geniş yayılmış səbəbidir.

4. Fiziki Fəaliyyət Göstərin

Həftədə ən azı 150 dəqiqə orta şiddətli idman edin. Müntəzəm fiziki fəaliyyət endorfin ifrazını artıraraq təbii ağrıkəsici təsir göstərir. Gəzmə, üzmə və ya velosiped sürmə kimi aerobik fəaliyyətlər üstünlük verilə bilər. Qəfil və həddindən artıq idmandan qaçının.

5. Postürünüzə Diqqət Yetirin

Xüsusilə kompüter qarşısında işləyirsinizsə erqonomik oturma vəziyyətinə diqqət yetirin. Hər saat əvvəli qısa molalar verin və boyun gərginləşdirmə məşqləri edin. Uyğun yastıq istifadəsi boyun və çiyin gərginliyini azaldır. Müntəzəm masaj və ya fiziki müalicə dəstəyi ala bilərsiniz.

6. Tetikleyiciləriniziyi Müəyyən Edin və Qaçının

Baş ağrısı gündəliyi tutaraq hansı amillərin ağrını tetiklədiyi müəyyən edin. Parlaq işıq, səs-küy, güclü qoxular kimi ətraf mühit amilləri əleyhinə qorunun. Hormonal dəyişikliklər, hava vəziyyəti kimi nəzarət ediləməyən amillərə qarşı hazırlıqlı olun. Şəxsi tetikleyicilərinizi tanımaq qarşısıalıcı tədbirlərdə rəhbərlik edir.

Baş Ağrısı Müalicə Olunmazsa Nə Olar?

Baş ağrısı müalicə edilmədən buraxılarsa xronikləşmə riski artar və həyat keyfiyyəti getdikcə düşür. Davamlı ağrı şəxsin iş performansını, sosial münasibətlərini və gündəlik fəaliyyətlərini mənfi təsir edir. Müalicə edilməyən baş ağrısı narahatlıq və depressiya kimi psixoloji problemlərin inkişafına yol aça bilər. Yuxu pozğunluqları, yorğunluq və konsentrasiya problemləri ortaya çıxır. Həddindən artıq dərman istifadəsi nəticəsində rebound baş ağrısı inkişaf edərək vəziyyət daha da pisləşə bilər. Bəzi hallarda altda yatan ciddi sağlamlıq problemləri atlanıla və komplikasiyalara səbəb ola bilər. Erkən diaqnoz və uyğun müalicə ilə baş ağrısı əlamətləri nəzarət altına alına və mümkün komplikasiyaların qarşısı alına bilər. Peşəkar qiymətləndirmə və müalicə planı yaradılması vacibdir.

Baş Ağrısı Diaqnozu Necə Qoyulur?

Baş ağrısı diaqnozu ətraflı klinik qiymətləndirmə ilə qoyulur. Mütəxəssis həkim hər şeydən əvvəl detaylı öykü alır və baş ağrısının xüsusiyyətlərini, tezliyini, müddətini və tetikleyicilərini sorğulayır. Fiziki müayinə və neyroloji qiymətləndirmə aparılır. Diaqnoz prosesi şəxsə xüsusidur və tapıntılara görə formalaşır.

1. Detaylı Öykü Alma

Baş ağrısının başlanğıcı, müddəti, lokallaşması, ağrının xarakteri (zonklayıcı, sıxışdırıcı, delici) və şiddəti sorğulanır. Müşayiət edən əlamətlər (ürəkbulanma, qusma, işıq həssaslığı), tetikleyici amillər, ailə öyküsü və istifadə olunan dərmanlar qiymətləndirilir. Baş ağrısı gündəliyi tutulması diaqnozda olduqca faydalıdır. Dərman istifadə dəyişiklikləri və qidalanma vərdişləri də mütləq sorğulanmalıdır.

2. Fiziki Müayinə və Neyroloji Qiymətləndirmə

Qan təzyiqi ölçümü, boyun və başın palpasiyası, göz müayinəsi aparılır. Neyroloji müayinə ilə motor güc, duyğu funksiyaları, reflekslər və koordinasiya qiymətləndirilir. Sinus həssaslığı, çənə oynaq problemləri və digər fiziki tapıntılar yoxlanılır. Müayinə tapıntıları primer və ya sekonder baş ağrısını ayırd etməkdə vacibdir.

3. Görüntüləmə və Laboratoriya Testləri (Lazım Gəldikdə)

Xəbərdarlıq əlamətləri (qəfil başlayan şiddətli baş ağrısı, neyroloji tapıntılar, pisləşən gedişat) olduqda irəli araşdırmalar lazım ola bilər. Altda yatan səbəbləri istisna etmək üçün çeşitli testlər tətbiq edilə bilər:

• Qan tahlili: İnfeksiya, metabolik pozğunluqlar və hormon balanssızlıqlarını qiymətləndirmək üçün
• Beyin görüntüləməsi (MR/BT): Şiş, qanaxma, anevrizma, inme kimi struktur səbəblərini istisna etmək üçün
• Sinus qrafiyası: Sinüzit olub-olmadığını araşdırmaq üçün
• Baş rentgeni: Kəllə sümüklərindəki sümük quruluşlarını qiymətləndirmək üçün
• Lomber ponksiya: Menenjit, beyin qanaxması kimi vəziyyətləri qiymətləndirmək üçün (nadir hallarda)

Əksər baş ağrısı hallarında görüntüləməyə ehtiyac yoxdur və klinik qiymətləndirmə kifayətdir. Qəfil başlayan şiddətli baş ağrısı, neyroloji tapıntılar və ya hərarət müşayiət edərsə təcili qiymətləndirmə lazımdır.

4. DSM-5 və IHS Kriterləri

Primer baş ağrıları Beynəlxalq Baş Ağrısı Təsnifatı (IHS) kriterlərinə görə müəyyən olunur. Miqren, gərginlik tipi baş ağrısı və küme baş ağrısı kimi növlər spesifik kriterlər ilə təyin edilir. DSM-5 isə müşayiət edən psixoloji amillərin qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Düzgün təsnifat uyğun müalicə planının yaradılması üçün lazımdır.

Baş Ağrısı Olan Yaxınıma Necə Kömək Edə Bilərəm?

Yaxınınızın baş ağrısı ilə başa çıxma prosesində verdiyiniz dəstək olduqca qiymətlidir. Hər şeydən əvvəl vəziyyəti ciddi qəbul edin və empatiya göstərin; baş ağrısı görünməsə də həqiqi rahatsızlıqdır və həyat keyfiyyətini əhəmiyyətli dərəcədə təsir edə bilər. Səssiz, qaranlıq və rahat mühit təmin edərək ağrının yüngülləşməsinə kömək edin. Işıq və səs həssaslığı varsa pərdə qapatma, elektron cihazları söndürmə kimi sadə tədbirlər böyük fərq yarada bilər. Lazım gəldikdə yüngül boyun masajı və ya soyuq kompres tətbiq edərək rahatlama təmin edə bilərsiniz. Yaxınınızın tetikleyicilərini öyrənin və bu amillərə məruz qalmasını azaltmağa çalışın. Peşəkar kömək almasını təşviq edin və lazım gəlsə təyinatlara müşayiət edərək dəstək olun. Səbirlə olun və ağrının müvəqqəti olduğunu xatırladaraq moral verin.