Demensiya (Bunama)

Demensiya (Bunama) Nədir?

Demensiya beynin bilişsel funksiyalarında ilerləyici pozulmaşa yol açan klinik sindromdur. Yaddaş itkisi, düşünmə qabiliyyətində azalma, problem həll bacarıqlarında çətinlik və gündəlik fəaliyyətləri yerinə yetirməkdə zorlanma ilə özünü göstərir. Normal qocalma prosesindən fərqli olaraq demensiya şəxsin müstəqilliyini itirməsinə və həyat keyfiyyətinin əhəmiyyətli dərəcədə azalmasına səbəb olur. Beyindəki sinir hüceyrələrinin sayında azalma və ya hüceyrələrarası bağlantıların itirilməsi nəticəsində baş verir. Erkən diaqnoz və uyğun müalicə yanaşmaları ilə əlamətlərin idarə edilməsi mümkündür. Multidissiplinar müalicə planı şəxsin həyat keyfiyyətini artırmaqda və xəstəliyin irəliləməsini yavaşlatmaqda vacib rol oynayır. Peşəkar dəstək alınması həm xəstə həm də qulluq edən ailə üzvləri üçün böyük əhəmiyyət daşıyır.

Demensiya (Bunama) Növləri Hansılardır?

Demensiya növləri adətən demensiyaya səbəb olan xəstəliklərə görə müəyyən edilir.

Demensiya növləri bunlardır:

Alzheimer Xəstəliyi: Ən tez görülən demensiya növüdür və beyin hüceyrələrində beta-amiloid plakları ilə tau protein düyünlərinin toplanması nəticəsində inkişaf edir

Vaskulyar Demensiya: Beynə qan axışını təmin edən damarlardakı zədə səbəbi ilə ortaya çıxır və inme keçmişi olan şəxslərdə tez-tez görülür

Lewy Cisimcikli Demensiya: Beyin hüceyrələrində şar kimi protein yığılmaları yaradır və vizual halüsinasiyalar müşayiət edə bilər

Frontotemporal Demensiya: Beynin ön və yan hissələrindəki sinir dejenerasiyası ilə inkişaf edir və şəxsiyyət, davranış və dil dəyişiklikləri ilə gedir

Qarışıq Demensiya: İleri yaşlarda iki və ya daha çox demensiya növünün bir yerdə olduğu vəziyyətdir və xüsusilə Alzheimer ilə vaskulyar demansiyanın birlikdə görülməsi geniş yayılmışdır

Demensiya (Bunama) Nədən Qaynaqlanır?

Demensiya inkişafında çeşitli bioloji, genetik və ətraf mühit amilləri rol oynayır.

Demensiya səbəbləri:

Alzheimer xəstəliyi: Beta-amiloid adlı proteinlərin plak yaratması və tau proteinlərinin düyün şəklində toplanması beyin hüceyrələrinə zərər verir. Bu struktur pozğunluqları sinirlər arası ünsiyyəti pozaraq bilişsel funksiyalarda ilerləyici itki yaradır. Genetik amillər xəstəlik inkişafında vacib rol oynayır.

Vaskulyar Problemlər: Beynə gedən qan damarlarındakı tıxanmalar və ya daralma kifayət qədər oksigen və qida maddələrinin beynə çatmasını əngəlləyir. İnme və ya təkrarlanan kiçik infarktlar beyin toxumasında zədəyə səbəb olur və demensiya inkişafına zəmin hazırlayır.

Lewy Cisimcikləri: Beyində anormal protein yığılmaları yaradaraq sinir hüceyrələrinin funksiyasını pozur. Bu protein toplanması həm Lewy cisimcikli demensiyada həm də Parkinson xəstəliyində görülə bilər və bilişsel geriləməyə yol açır.

Frontotemporal Dejenerasiya: Beynin frontal və temporal loblarındakı sinir hüceyrələrinin ilerləyici itkisi şəxsiyyət dəyişiklikləri, davranış pozğunluqları və dil problemlərinə səbəb olur. Bu növ demensiya adətən daha gənc yaşlarda başlayır.

Travmatik Beyin Zədəsi: Təkrarlanan və ya şiddətli baş travmaları beyin toxumasında qalıcı zədəyə yol aça bilər. Xüsusilə boksçular və kontakt idmançıları kimi davamlı zərbə alan şəxslərdə demensiya riski artar.

Neyrodejenerativ Xəstəliklər: Parkinson xəstəliyi və Huntington xəstəliyi kimi irsi neyroloji vəziyyətlər ilerləyən illərdə demensiya inkişafına səbəb ola bilər. Bu xəstəliklərdə beyin və onurğa beynindəki sinirlərdə proqressiv zəifləmə görülür.

Geri Dönə Bilən Səbəblər: Vitamin çatışmazlıqları (xüsusilə B1, B6, B12, E vitamini və mis), tiroid hormon pozğunluqları, elektrolit balanssızlıqları, subdural hematoma, infeksiyalar, dərman yan təsirləri və oksigen azlığı demensiyaya oxşar tabloya yol aça bilər. Bu vəziyyətlərin müalicəsi ilə əlamətlərdə düzəlmə görülür.

Metabolik və Otoimmün Amillər: Aşağı qan şəkəri, immunitet sisteminin bədənə səhvən hücum etdiyi otoimmün xəstəliklər (Multipl Skleroz kimi) və beyində prion protein toplanmasına səbəb olan Creutzfeldt-Jakob xəstəliyi kimi nadir vəziyyətlər də demensiyaya yol aça bilər.

Demensiya (Bunama) Əlamətləri Hansılardır?

Demensiya əlamətləri tədricən ortaya çıxır və ilerləyici gedişat göstərir.

Demensiya əlamətləri:

• Yaxın keçmişə aid hadisələri xatırlamaqda çətinlik və tez-tez eyni sualları təkrar etmə
• Tanış şəxslərin adlarını və ya üzlərini tanımaqda zorlanma və qarışdırma
• Gündəlik fəaliyyətləri planlaşdırmaq və təşkil etməkdə çətinlik çəkmə
• Danışarkən uyğun sözləri tapmada çətinlik və cümlə qurmada pozulma
• Zaman və məkan alqısında itkin, tanış yerlərdə yolunu azmaq
• Qərar vermə qabiliyyətində azalma və problem həll bacarıqlarında geriləmə
• Şəxsiyyət dəyişiklikləri, naramlıq, şübhələnmə, depressiya, narahatlıq, uyğunsuz davranışlar, ajitasiya, paranoya və halüsinasiyalar

Demensiya (Bunama) Xəstəliyində Əlavə Müalicə Üsulları Hansılardır?

Demensiya müalicəsində dərman müalicəsinə əlavə olaraq çeşitli dəstəkləyici üsullar istifadə olunur və bu tətbiqlər xəstəliyin simptomlarının azaldılmasında vacib rol oynayır. Bilişsel stimulyasiya terapiyaları yaddaş gücləndirilməsi, problem həll və dil bacarıqlarının qorunmasına töhfə verir. Davranış terapiyası ilə xəstənin başa düşmə və kavrama qabiliyyəti dəstəklənir. Fizioterapiya və erqoterapiya proqramları gündəlik həyat fəaliyyətlərini davam etdirmə bacarığını artırır. Musiqi terapiyası, duyu terapiyası, aromaterapiya və ev heyvanı terapiyası kimi alternativ yanaşmalar emosional rifah və həyat keyfiyyətini yüksəldir. Reallığa yönəlmə işləri (şəxs, yer və zaman yönəliminə dair) ilə bioqrafiya və xatırlama məşqləri yaddaş funksiyalarını dəstəkləyir. Aralıq dənizi tipli qidalanma modeli (tərəvəz, meyvə, balıq, zeytun yağı, tam taxıllar ağırlıqlı, qırmızı ət və şəkər istehlakı aşağı) xəstəliyin gedişatını müsbət təsir edir. Ev mühitində düzəlişlər aparılması, xatırlatıcı qeydlər və işarələr istifadəsi gündəlik həyatı asanlaşdırır.

Demensiya (Bunama) ilə Öhdəsindən Gəlmək üçün Nə Edilə Bilər?

Demensiya diaqnozu alan şəxslər və ailələri üçün başa çıxma strategiyaları böyük əhəmiyyət daşıyır. Müntəzəm idman etmək tarazlıq, ürək-damar sağlamlığı və əzələ gücü üzərində müsbət təsir göstərir və xəstəliyin irəliləməsini yavaşlada bilər. Xəstələrin gündəlik həyata aktiv olaraq qatılması və insanlarla ünsiyyət halında olması çeşitli bacarıqların qorunmasını təmin edir. Müntəzəm gündəlik rutinlər yaratmaq şəxsin təhlükəsizlik hissini artırır və qarışıqlığı azaldır. Təqvim hazırlanması və vacib hadisələrin (dərman saatı kimi) təqvimə əlavə edilməsi gündəlik fəaliyyətlərin atlanmamasını təmin edir. Sadə və təkmərhələli göstərişlər vermək ünsiyyəti asanlaşdırır. Xatirələri canlandıran fotoqraflar, musiqi və tanış əşyalar istifadə etmək emosional bağlantını gücləndirir. Təhlükəsiz ev mühiti yaratmaq üçün düşmə riskini azaldan düzəlişlər etmək lazımdır. Peşəkar dəstək almaq və qulluq edən dəstək qruplarına qatılmaq həm xəstə həm də ailə üçün vacibdir.

Demensiya (Bunama) Necə Müalicə Olunur?

Demensiya müalicəsində sübutlara əsaslanan və beynəlxalq standartlarda üsullar istifadə olunur. Mütəxəssis psixiatr və klinik psixoloq dəstəyi ilə hər fərdə xüsusi müalicə planı yaradılır. Multidissiplinar yanaşma ilə bioloji, psixoloji və sosial amillər birlikdə qiymətləndirilir. Hərtərəfli neyropsixoloji qiymətləndirmə sonrasında dərman müalicəsi və bilişsel reabilitasiya proqramları inteqrə edilir. Kolinesteraz inhibitorları (Donepezil, Rivastigmin, Galantamin) və Memantin qrupu dərmanlar beyindəki kimyəvi tarazlığı tənzimləməyə yönəlir. Bu dərmanlar öyrənmə, yaddaş və diqqət üçün vacib olan asetilxolin maddəsini artırarkən dejenerasiyaya səbəb olan qlutamat səviyyəsini düşürməyi hədəfləyir. Dərman müalicəsi başlandıqdan sonra yan təsirlər izlənilir və lazım gəldikdə doz düzəlişi və ya dərman dəyişikliyi aparılır. Halüsinasiyalar, ajitasiya və yuxu problemləri kimi davranışsal və psixiatrik əlamətlərin müalicəsi də mümkündür. Xəstə və ailəsinin həyat keyfiyyətini artırmağa yönəlik psixotəhsil və məsləhətçilik xidmətləri təqdim olunur. Müntəzəm izləmə görüşləri ilə müalicə effektivliyi izlənilir və lazımi düzəlişlər aparılır.

Demensiya (Bunama) Müalicə Olunmazsa Nə Olar?

Demensiya müalicə olunmadıqda xəstəlik ilerləyici gedişat göstərir və ciddi nəticələr ortaya çıxır.

Müalicə olunmadıqda görülə biləcək vəziyyətlər:

Qidalanma Pozğunluqları: Yemə-içmədə azalma, çeynəmə və udma bacarıqlarının itirilməsi, qida qəbulunda ciddi düşüş görülür

Zatürre Riski: Udma çətinliyi səbəbi ilə qida hissələrinin tənəffüs yoluna qaçması ağciyər infeksiyasına yol açır

Şəxsi Qulluq İtkisi: Duş alma, geyinmə, tualetə getmə, dərman alma kimi əsas bacarıqların itirilməsi və tamamilə qulluğa asılı hala gəlmə

Təhlükəsizlik Problemləri: Sobəni açıq buraxma, evin yolunu tapa bilməmə, təhlükəli vəziyyətləri fərqinə vara bilməmə kimi şəxsi təhlükəsizliyi təhdid edən vəziyyətlər ortaya çıxır

Həyati Komplikasiyalar: İleri mərhələdə infeksiyalara bağlı koma və həyati risk inkişaf edə bilər

Demensiya (Bunama) Diaqnozu Necə Qoyulur?

Demensiya diaqnozu hərtərəfli qiymətləndirmə prosesi ilə qoyulur. Klinik görüşdə şəxsin və ailəsinin ifadəsi dinlənilir, əlamətlərin başlanğıcı və gedişatı ətraflı olaraq sorğulanır. Xəstənin hansı bilişsel bacarıqlarında problem olduğu və hansı bacarıqların qorunmuş olduğu araşdırılır.

Diaqnoz prosesində istifadə olunan üsullar:

Bilişsel və Neyropsixoloji Testlər: Düşünmə, yaddaş yaratma, mühakimə, səbəb-nəticə əlaqəsi qurma, dili istifadə etmə və problem həll kimi bacarıqlar test edilir

Görüntüləmə Üsulları: BT və MR ilə beyində qanaxma, şiş və ya struktur anomaliyalar araşdırılır; PET taraması ilə beyin fəaliyyəti və anormal protein toplanması görüntülənir

Laboratoriya Testləri: Vitamin çatışmazlıqları (xüsusilə B12), hormonal pozğunluqlar, elektrolit balanssızlıqları kimi geri dönə bilən demensiya səbəbləri təsbit edilir

Psixiatrik Qiymətləndirmə: Demensiya əlamətlərinə təsir edə biləcək depressiya, narahatlıq kimi psixiatrik vəziyyətlər qiymətləndirilir

Demensiya (Bunama) Olan Yaxınıma Necə Kömək Edə Bilərəm?

Demensiya xəstəsi yaxınınıza dəstək olmaq səbr, başa düşmə və düzgün yanaşmalar tələb edir. Xəstədə görülən müsbət və ya mənfi dəyişiklikləri diqqətlə araşdırmalı və lazım gəlsə qeyd etməlisiniz. Aydın və sadə cümlələrlə ünsiyyət qurmaq, göz təması yaradaraq və sakit səs tonu ilə danışmaq vacibdir. Şəxsin duygularını təsdiq etmək və tənqiddən qaçınmaq etibar mühiti yaradır. Gündəlik həyat içərisində rol almasına töhfə vermək xəstənin öz-hörmətini qoruyur. İleri mərhələ xəstələrdə təhlükəsizlik tədbirləri almaq kritik əhəmiyyət daşıyır: evin təkbaşına tərk edilməsini əngəlləmək, nəqliyyat vasitəsi istifadəsinə icazə verməmək, yemək bişirmə və ütü etmə kimi fəaliyyətlərdə yaxından izləmək lazımdır. Xatırlatıcılar istifadə etmək və vacib əşyaları həmişə eyni yerə qoymaq faydalıdır. Sosial fəaliyyətlərə qatılımı təşviq etmək və təcridi qarşısını almaq psixi sağlamlığı dəstəkləyir. Öz emosional sağlamlığınıza da diqqət yetirmək, dəstək almaq və lazım gəldikdə mola vermək qulluq vermə keyfiyyətini artırır.