Diqqət Əskikliyi və Hiperaktiv Pozuntu (DƏHP)

Diqqət Əskikliyi və Hiperaktiv Pozuntu (DƏHP) Nədir?

Diqqət Əskikliyi və Hiperaktiv Pozuntu (DƏHP), insanın diqqətini toplama, impulslarını nəzarət etmə və hərəkətlərini tənzimləmə qabiliyyətini təsir edən nöroinkişaf pozuntusudur. Uşaqlıq dövründə başlayır və yetkinlikdə də davam edə bilər. DƏHP olan fərdlər gündəlik həyatda, məktəbdə və ya iş həyatında çətinliklər yaşaya bilər. Bu vəziyyət beyindəki müəyyən kimyəvi ötürücülərin nizamsız işləməsindən qaynaqlanır. DƏHP müalicə edilə bilən vəziyyətdir və erkən müdaxilə ilə insanların həyat keyfiyyəti əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşır. Peşəkar dəstək və uyğun müalicə üsulları ilə əlamətlər nəzarət altına alına bilər və fərdlərin potensiallarını tam olaraq istifadə etmələri mümkün hala gəlir.

Diqqət Əskikliyi və Hiperaktiv Pozuntu (DƏHP) Nədən Qaynaqlanır?

DƏHP-nin dəqiq səbəbi tam olaraq bilinməsə də, bir çox faktorun bir araya gələrək bu vəziyyətə yol açdığı düşünülür. Beyindəki dopamin və norepinefrin kimi kimyəvi ötürücülərin balanssız işləməsi əhəmiyyətli rol oynayır. Genetik faktorlar olduqca təsirlidir və ailədə DƏHP tarixi varsa risk artır. Hamiləlik zamanı siqaret, alkoqol və ya maddə istifadəsi, erkən doğum və aşağı doğum çəkisi də risk faktorları arasındadır. Ətraf mühit toksinlərinə məruz qalma, beyin quruluşunda və işləyişində fərqliliklər də DƏHP inkişafına töhfə verə bilər. Lakin DƏHP, qeyri-kafi valideynlik və ya həddindən artıq şəkər istehlakı kimi səbəblərdən qaynaqlanmır; bu yaygın inanclar elmi olaraq dəstəklənmir.

Diqqət Əskikliyi və Hiperaktiv Pozuntu (DƏHP) Əlamətləri Hansılardır?

DƏHP əlamətləri diqqətsizlik, hiperaktivlik və impulsivlik olaraq üç əsas qrupda özünü göstərir. Bu əlamətlər yaşa, cinsə və fərdin həyat şəraitinə görə fərqlilik göstərə bilər. Erkən uşaqlıq dövründə fərq edilməyə başlayan əlamətlər, məktəb yaşında daha aydın hala gəlir və akademik, sosial və emosional sahələrdə çətinliklərə yol açır. DSM-5 kriterlərinə görə əlamətlərin ən azı altı ay boyunca birdən çox mühitdə görülməsi və gündəlik funksionallığı mənfi təsir etməsi tələb olunur.

DƏHP-nin əsas əlamətləri bunlardır:

Diqqətsizlik Əlamətləri: Vəzifələrə fokuslanmaqda çətinlik, təfərrüatlara diqqət edə bilməmə, xarici stimullara qarşı diqqətin asanlıqla yayınması, vəzifələri tamamlaya bilməmə və orqanizasiya çətinlikləri

Hiperaktivlik Əlamətləri: Davamlı hərəkət halında olma, yerində dura bilməmə, həddindən artıq danışma, sakit aktivitələrdə bulunmaqda çətinlik və davamlı enerji artıqlığı

İmpulsivlik Əlamətləri: Növbəsini gözləyə bilməmə, başqalarının sözünü kəsmə, ani qərarlar alma, risk içərən davranışlarda bulunma və nəticələri düşünmədən hərəkət etmə

Diqqət Əskikliyi və Hiperaktiv Pozuntu (DƏHP) Növləri Hansılardır?

DƏHP, əlamətlərin ağırlığına və növünə görə üç əsas kateqoriyada təsnifləşdirilir. Kombinə növ ən yaygın görülən formadır və həm diqqətsizlik, həm də hiperaktivlik-impulsivlik əlamətlərini əhatə edir. Diqqət çatışmazlığı ağırlıqlı növdə isə hiperaktivlik əlamətləri daha az aydındır və insan daha çox diqqətsizlik problemləri yaşayır. Hiperaktivlik-impulsivlik ağırlıqlı növdə isə diqqətsizlik əlamətləri daha az olarkən hərəkətlilik və impulsivlik ön plandadır. Hər növ fərqli həyat sahələrində fərqli çətinliklər yarada bilər. Bəzi fərdlərdə əlamətlər zamanla dəyişə bilər və bir növdən digərinə keçid görülə bilər. Düzgün növ müəyyənləşdirilməsi, təsirli müalicə planlaması üçün vacibdir və mütəxəssis qiymətləndirməsi ilə aparılır.

Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə DƏHP Əlamətləri Hansılardır?

Uşaqlarda və yeniyetmələrdə DƏHP əlamətləri yaşa görə fərqli şəkillərdə ortaya çıxır. Məktəbəqədər dövrdə həddindən artıq hərəkətlilik və impulsivlik daha aydın olarkən, məktəb yaşında akademik və sosial çətinliklər ön plana çıxır. Yeniyetməlik dövründə isə əlamətlər daha mürəkkəb hala gəlir və emosional tənzimləmə çətinlikləri əlavə ola bilər.

Uşaqlarda və yeniyetmələrdə görülən DƏHP əlamətləri:

• Ödevlərini və vəzifələrini tamamlamaqda davamlı çətinlik çəkmə, unutqanlıq
• Əşyalarını tez-tez itirmə və orqanize olmaqda çətinlik
• Oyun zamanı və ya dərslərdə yerində dura bilməmə, davamlı tərpənmə
• Dostları ilə ünsiyyətdə çətinliklər, növbəsini gözləyə bilməmə
• Təhlükəli davranışlarda bulunma, nəticələri düşünmədən hərəkət etmə
• Müəllim və ya valideyn göstərişlərini dinləməmə, vəzifələri yarımçıq buraxma
• Qəzəb partlayışları, emosional balanssızlıq və səbirsizlik
• Akademik uğurda düşmə, potensialının altında performans göstərmə

Diqqət Əskikliyi və Hiperaktiv Pozuntu (DƏHP) ilə Öhdəsindən Gəlmək üçün Nə Edilə Bilər?

DƏHP ilə başa çıxmaq üçün müntəzəm həyat vərdişləri və dəstək sistemləri olduqca əhəmiyyətlidir. Gündəlik rutinlər yaratmaq, vəzifələri kiçik hissələrə bölmək və xatırladıcılar istifadə etmək faydalıdır. Müntəzəm fiziki aktivlik və kifayət qədər yuxu, əlamətləri əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. Balanslaşdırılmış qidalanma və şəkər istehlakının məhdudlaşdırılması da tövsiyə olunur. Diqqət yayındırıcı elementlərin azaldıldığı iş mühitləri yaratmaq, fokuslanmanı asanlaşdırır. Vaxt idarəçiliyi texnikalarını öyrənmək və planlama bacarıqlarını inkişaf etdirmək gündəlik həyatı asanlaşdırır. Ailə dəstəyi və peşəkar rəhbərlik, başa çıxma prosesində kritik rol oynayır. Stress idarəçiliyi texnikaları və rahatlatma təlimləri də əlamətlərin nəzarətinə kömək edir.

Diqqət Əskikliyi və Hiperaktiv Pozuntu (DƏHP) Necə Müalicə Olunur?

DƏHP müalicəsində sübuta əsaslanan və beynəlxalq standartlarda üsullar istifadə edilir. Mütəxəssis psixiatr və klinik psixoloq dəstəyi ilə hər fərdə xüsusi müalicə planı yaradılır. Multidisipliner yanaşma ilə bioloji, psikoloji və sosial faktorlar birgə qiymətləndirilir. Müalicə prosesi müntəzəm olaraq izlənilir və lazım gəldikdə yeniləmələr aparılır. Ailənin prosesə aktiv iştirakı təşviq edilir və valideyn təhsili əhəmiyyətli bir komponentdir. Fərqli müalicə üsulları birgə istifadə edilərək ən yüksək dərəcədə sağalma təmin edilir. Uzunmüddətli uğur üçün müalicəyə uyğunluq və səbir vacibdir.

Diqqət Əskikliyi və Hiperaktiv Pozuntu (DƏHP) Müalicə Olunmazsa Nə Olar?

DƏHP müalicə olunmadıqda, uşaqlıq dövründə başlayan çətinliklər yetkinliyə qədər davam edə bilər və həyat keyfiyyətini əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir. Akademik uğursuzluq, məktəbi buraxma və potensialın altında performans göstərmə yaygın görülür. Sosial münasibətlərdə ciddi problemlər yaşanır, dostluq qurmaq və davam etdirmək çətinləşir. İş həyatında tez-tez iş dəyişmə, vəzifələri tamamlaya bilməmə və işdən çıxarılma riski artır. Aşağı özgüvən, depressiya və anxiyete pozuntuları inkişaf edə bilər. Maddə istifadəsi, riskli davranışlar və qəza riski yüksəkdir. Ailə münasibətlərində gərginliklər və ziddiyyətlər tez-tez yaşanır. Müalicə ilə bu mənfi nəticələr böyük ölçüdə qarşısı alına bilər və fərdlərin sağlam həyat sürməsi mümkün hala gəlir.

Diqqət Əskikliyi və Hiperaktiv Pozuntu (DƏHP) Diaqnozu Necə Qoyulur?

DƏHP diaqnozu, əhatəli qiymətləndirmə prosesini tələb edir və mütəxəssis psixiatr və ya klinik psixoloq tərəfindən aparılır. Proses, ətraflı klinik müsahibə, inkişaf tarixi alınması və əlamətlərin qiymətləndirilməsini əhatə edir. Diaqnoz DSM-5 kriterlərinə görə qoyulur və əlamətlərin ən azı altı aydır mövcud olması, birdən çox mühitdə görülməsi şərti axtarılır.

Diaqnoz prosesi bu addımları əhatə edir:

• Ailə, müəllim və uşaqdan məlumat toplamaq üçün strukturlaşdırılmış müsahibələr
• Davranış qiymətləndirmə ölçəkləri və anketlərin tətbiqi
• Digər mümkün səbəblərin istisna edilməsi üçün fiziki müayinə və lazım gələrsə laboratoriya testləri
• Öyrənmə çətinlikləri, anxiyete və ya digər emosional problemlərin qiymətləndirilməsi

Diqqət Əskikliyi və Hiperaktiv Pozuntu (DƏHP) olan Yaxınıma Necə Kömək Edə Bilərəm?

DƏHP olan yaxınınıza dəstək olmaq, səbir, anlayış və ardıcıllıq tələb edir. Vəziyyəti öyrənmək və DƏHP haqqında məlumat əldə etmək ilk addımdır. Aydın qaydalar və rutinlər yaratmaq, təhlükəsiz mühit təmin edir. Müsbət davranışları qiymətləndirmək və mükafatlandırmaq motivasiyanı artırır. Tənqid əvəzinə konstruktiv rəy vermək, özgüvəni qoruyur. Vəzifələri kiçik addımlara bölmək və xatırladıcılar istifadə etmək faydalıdır. Peşəkar müalicə prosesinə aktiv iştirak göstərmək və müntəzəm təqib əhəmiyyətlidir. Emosional dəstək təqdim etmək, yaxınınızın özünü başa düşülmüş hiss etməsini təmin edir. Sosial aktivitələrə qatılımını təşviq etmək və güclü cəhətlərini vurğulamaq, özünəhörmət hissini inkişaf etdirir. Özünüzə də vaxt ayırmaq və dəstək almaq, uzunmüddətdə daha təsirli kömək etməyinizi təmin edir.