Dissosiativ Pozuntular

Dissosiativ Pozuntular Nədir?

Dissosiativ pozuntular, insanın şüuru, yaddaşı, kimliyi və ətraf mühit algısında bütövlük itkisi yaşadığı zehni sağlamlıq vəziyyətləridir. Normal şəraitdə bir-birinə bağlı olan düşüncə, hiss, yaddaş və kimlik arasındakı əlaqə qoparaq insan özünü real olmayan kimi hiss edir. Bu pozuntular adətən travmatik təcrübələrə qarşı bir müdafiə mexanizmi kimi inkişaf edir və zehnin həddindən artıq stresslə başa çıxma yoludur. Dissosiasiya dövrləri bir neçə saatdan aylara qədər davam edə bilər və əlamətlərin şiddəti insandan insana fərqlilik göstərir. Mütəxəssis psixoloq və psixiatr dəstəyi ilə dissosiativ pozuntular müalicə edilə bilən vəziyyətlər olub, uyğun müdaxilələrlə əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşma təmin edilir.

Dissosiativ Pozuntular Hansılardır?

Dissosiativ pozuntular müxtəlif formalarda özünü göstərir və hər birinin xüsusi xarakteristik xüsusiyyətləri vardır. Bu pozuntuların tanınması və düzgün diaqnoz qoyulması, effektiv müalicə üçün vacibdir. Aşağıda əsas dissosiativ pozuntu növləri haqqında ətraflı məlumat təqdim olunur.

1. Çoxlu Şəxsiyyət Pozuntusu (Dissosiativ Kimlik Pozuntusu)

İnsanda ən azı iki və ya daha çox fərqli kimlik vəziyyəti mövcud olur. Hər kimlik özünə məxsus davranışlar, xatirələr və düşüncə qəlibləri nümayiş etdirir. Possesyon formada kimlik dəyişmələri aydın olub insan tamamilə fərqli danışır və davranır. Non-possesyon formada isə dəyişmələr daha az nəzərə çarpır. Kimliklər arası keçidlərdə yaddaş boşluqları yaşanır.

Əlamətləri:

• İki və ya daha çox fərqli kimlik vəziyyəti
• Kimliklər arası yaddaş boşluqları
• Ani şəxsiyyət və davranış dəyişmələri
• Daxili səslər eşitmə
• Özünü kənardan izləmə hissi
• Dediklərini xatırlamama

2. Dissosiativ Amneziya

İnsanın travmatik hadisələrlə bağlı vacib məlumatları xatırlaya bilməməsidir. Lokallaşmış amneziya müəyyən hadisələri, seçici amneziya hadisənin bəzi tərəflərini, yaygın amneziya isə bütün həyat hekayəsini unutmağı əhatə edir. Yaddaş itkisi ani başlayır və normal unudacağanlıqla izah oluna bilməz.

Əlamətləri:

• Travmatik hadisələri xatırlamama
• Müəyyən zaman dilimlərini unutma
• Əsas kimlik məlumatlarında çətinlik
• Ani yaddaş itkiləri
• Gündəlik funksionallıqda azalma

3. Dissosiativ Füq

Nadir görülən bu vəziyyət, insanın ani olaraq kimliyini və keçmişini unudaraq evindən və ya işindən uzaqlaşması ilə xarakterizə olunur. İnsan yeni kimlik inkişaf etdirə bilər, lakin füq sona çatdıqda əvvəlki həyatını xatırlayır.

Əlamətləri:

• Gözlənilməyən səyahət və ya uzaqlaşma
• Kimlik və keçmişi unutma
• Yeni kimlik yaratma
• Hansı müəyyən yerə necə gəldiyini bilməmə
• Füq dövrünü sonradan xatırlamama

4. Depersonalizasiya/Derealizasiya Pozuntusu

Depersonalizasiya insanın bədənindən qopma, derealizasiya isə ətrafın real olmayan kimi algılanması təcrübəsidir. İnsan sanki bir filmdə olduğunu hiss edir, lakin reallığın farkındadır.

Əlamətləri:

• Bədənindən ayrı hiss etmə
• Özünü kənardan izləmə
• Ətrafın real olmayan görünməsi
• Robot kimi hərəkət etmə
• Emosional keyləşmə
• Zaman algısında pozulmalar

Dissosiativ Pozuntular Nədən Baş Verir?

Dissosiativ pozuntuların əsas səbəbi uşaqlıq çağında yaşanan xroniki travmalardır. Xüsusilə erkən uşaqlıq dövründəki fiziki istismar, cinsi istismar, emosional istismar və ya laqeydlik bu pozuntuların inkişafında mühüm rol oynayır. Uşaqlıq dövründə travma yaşandıqda, dissosiasiya bu travma ilə uzun müddət başa çıxmağın bir yoluna çevrilə bilər. Gözlənilməyən və ya qorxulu ailə mühitləri də uşağın stresli zamanlarda reallıqdan qopmasına səbəb ola bilər. Çox gənc olduğunuzda və ya qaça bilməyəcəyiniz bir vəziyyətdə olduğunuzda, təhdidə verdiyiniz reaksiya donma kimi daha passiv ola bilər. Bəzi uşaqlar travmatik təcrübələri bölmələrə ayıraraq və bunları özlərinin fərqli tərəflərinə köçürərək başa çıxırlar, bu da onların psikoloji olaraq ağrıdan uzaqlaşmalarını təmin edir. Yetkinlik dövründə yaşanan travmalar da dissosiativ pozuntuya səbəb ola bilər; müharibə, işgəncə və ya təbii fəlakət kimi hadisələr bunlar arasındadır.

Dissosiativ Pozuntuların Əlamətləri Hansılardır?

Dissosiativ pozuntuların əlamətləri şüur, yaddaş, kimlik, hiss, algı və davranışla bağlı problemləri əhatə edir. Yaddaş itkiləri ən çox görülən simptomlar arasındadır və insan vacib şəxsi məlumatları, gündəlik hadisələri və ya travmatik təcrübələri xatırlaya bilməz. İnsan özündən və ətrafındakı dünyadan ayrı hiss edə bilər, müəyyən zaman dilimlərini və hadisələri unuda bilər. Kimlik qarışıqlığı yaşanır və insan özünü təyin etməkdə çətinlik çəkir. Depersonalizasiya və derealizasiya hissləri tez-tez müşayiət edir. İnsan bədənindən ayrılmış kimi hiss edir və ya ətrafını real olmayan kimi algılayır. Konsentrasiya və diqqət problemləri, boşluq hissi müşahidə oluna bilər. Özünə aid olmayan davranışlar nümayiş etdirmə və zaman itkiləri yaşana bilər. Bəzi insanlarda epileptik tutma bənzər əlamətlər də görülə bilər. Emosional keyləşmə, özlük hissinin itkisi və yaşantıların real olmadığı hissi yaygındır. Bu əlamətlərin gündəlik həyatı, münasibətləri və iş performansını əhəmiyyətli dərəcədə mənfi təsir etməsi diaqnoz üçün vacibdir.

Dissosiativ Pozuntusu ilə Öhdəsindən Gəlmək üçün Nə Edilə Bilər?

Dissosiativ pozuntu ilə başa çıxmada peşəkar dəstək almaq ən vacib addımdır. Mütəxəssis psixoloq və psixiatr müşahidəsi, əlamətlərin nəzarət altına alınmasında kritik əhəmiyyətə malikdir. Müntəzəm terapiya seansları və zəruri hallarda dəstəkləyici dərman müalicəsi simptomları idarə etməyə kömək edir. Gündəlik rutinlər yaratmaq və müntəzəm yuxu-qidalanma vərdişlərini davam etdirmək vacibdir. Mindfulness və farkındalıq texnikaları depersonalizasiya kimi dissosiativ əlamətlərə qarşı təsirli ola bilər. Təhlükəsiz və dəstəkləyici sosial mühit yaratmaq sağalma prosesini sürətləndirir. Tetikleyici vəziyyətlərdən çəkinmək və stress idarəçiliyi texnikalarından istifadə etmək simptomları azaldır. Gündəlik tutmaq, yaddaş itkilərini izləməyə və nümunələri fərq etməyə kömək edə bilər. Dəstək qruplarına qatılmaq və oxşar təcrübələri paylaşmaq tənhalıq hissini azaldır.

Dissosiativ Pozuntular Necə Müalicə Olunur?

Dissosiativ pozuntuların müalicəsində psixoterapiya əsas müalicə üsuludur və sübuta əsaslanan yanaşmalar istifadə edilir. Mütəxəssis psixiatr və klinik psixoloq dəstəyi ilə hər fərdə xüsusi müalicə planı yaradılır. Müalicə prosesi müntəzəm olaraq izlənilir və zəruri hallarda müdaxilələr yenilənir. Bioloji, psikoloji və sosial faktorlar birgə qiymətləndirilərək bütövcül yanaşma qəbul edilir.

Travma Yönümlü Psixoterapiya: Psixoterapiya, dissosiativ pozuntularda keçmiş travmatik təcrübələri xatırlamağı və bunlarla başa çıxmağı əhatə edir. Terapiya özünüzü daha təhlükəsiz hiss etməyinizə kömək edir və keçmişdən gələn travmatik hadisələri kəşf etməyinizi və işləməyinizi təmin edir. Travma yönümlü müalicələr, travmatik xatirələrin təhlükəsiz şəkildə işlənməsini təmin edir. İnsan travmatik hadisələri yenidən qiymətləndirir və bu hadisələrin bu günkü həyatı üzərindəki təsirini azaldır.

Bilik-Davranış Terapiyası (BDT): BDT strukturlaşdırılmış, hədəfə yönəlmiş bir psixoterapiya növüdür və düşüncələriniz ilə hisslərinizə yaxından baxmağınıza kömək edir. BDT ilə mənfi düşüncələri və davranışları öyrənmədən çıxara bilər və daha sağlam düşüncə qəlibləri və vərdişləri mənimsəməyi öyrənə bilərsiniz. Dissosiativ əlamətləri tetikləyən mənfi düşüncə qəliblərinin dəyişdirilməsinə fokuslanır.

Dialektik Davranış Terapiyası (DBT): DBT, hissləri çox intensiv yaşayan insanlar üçün xüsusi olaraq uyğunlaşdırılmışdır və əsas məqsəd kim olduğunuzu qəbul etməklə dəyişimin faydaları arasında tarazlıq qurmaqdir. DBT, emosional tetikleyiciləri müəyyənləşdirmə kimi BDT elementlərini və sıxıntıya dözümlülüyü və hiss tənzimlənməsini yaxşılaşdıra biləcək farkındalıq tətbiqlərini əhatə edir. Mindfulness bacarıqları, sıxıntıya dözüm, hiss tənzimləməsi və şəxslərarası effektivlik sahələrində bacarıq qazandırır.

Göz Hərəkətləri ilə Həssaslıqdan Çıxarma və Yenidən İşləmə (EMDR): EMDR, travmatik xatirələri işləyərkən gözlərinizi müəyyən şəkildə hərəkət etdirməyi əhatə edən zehni sağlamlıq müalicə üsuludur. EMDR-nin məqsədi travmadan və ya digər sıxıntılı həyat təcrübələrindən sağalmağınıza kömək etməkdir. EMDR dissosiativ pozuntularda təsirli ola bilər, lakin standart protokolun uyğunlaşdırılması tələb olunur. Dissosiativ hallarla işləyərkən ilk növbədə əlamətləri azaltmaq, eqo gücünü inkişaf etdirmək və parçalar arası əməkdaşlığı artırmaq üçün EMDR istifadə edilir.

Farmakoloji Müalicə: Dissosiyanı xüsusi olaraq müalicə edən dərmanlar yoxdur, lakin həkim müşayiət edən depressiya, anxiyete və ya panik hücumları müalicə etmək üçün dərman təklif edə bilər. Antidepresan, anxiyolitik və ya antipsikotik dərmanlar ilə əlaqəli vəziyyətlərin müalicəsi edilə bilər. Dərman müalicəsi mütləq psixiatr nəzarətində və müntəzəm izləmə ilə həyata keçirilməlidir.

Qrup Terapiyası: Qrup terapiyası mühitində oxşar təcrübələrə sahib insanlar bir yerə toplaşaraq paylaşımlarda bulunur. Bu proses tənhalıq hissini azaldır və sosial dəstək şəbəkəsini gücləndirir. Qrup daxilində öyrənilən başa çıxma strategiyaları gündəlik həyatda tətbiq edilə bilər.

Dissosiativ Pozuntular Müalicə Olunmazsa Nə Olar?

Müalicə edilmədən, dissosiativ əlamətlər davam etməklə qalmır, həm də pisləşir. Müalicə olmadan dissosiativ pozuntusu olan bir insan üçün mümkün ağırlaşmalar qırılmış münasibətlər və iş itkisi kimi həyat çətinliklərini əhatə edə bilər. Yaddaş itkiləri və kimlik qarışıqlığı getdikcə artır, insan gündəlik funksiyalarını yerinə yetirməkdə çətinlik çəkir. İş və məktəb performansı düşür, sosial münasibətlər zərər görür və insan izolə edilmiş həyata keçir. Müşayiət edən depressiya, maddə istifadəsi və özünə zərər vermə davranışları inkişaf riski yüksəkdir. İntihar düşüncələri və digər özünə zərər verici davranışlar yaygındır. Müalicə edilməyən dissosiasiya uşaqların zamanla daha şiddətli funksionallıq pozuntularına inkişaf riski artırır. Erkən müdaxilə və uyğun müalicə ilə bu ağırlaşmaların qarşısının alınması böyük ölçüdə mümkündür.

Dissosiativ Pozuntusu Diaqnozu Necə Qoyulur?

Həkimlər dissosiativ pozuntuları simptomların və şəxsi keçmişin araşdırılmasına əsaslanaraq diaqnoz qoyurlar. Həkim, yaddaş itkisi və real olmayan hissi kimi simptomlara səbəb ola biləcək fiziki şərtləri istisna etmək üçün testlər edə bilər. Mütəxəssis psixiatr və ya klinik psixoloq, insanın simptomlarını, keçmiş travmatik təcrübələrini və ailə tarixini ətraflı olaraq araşdırır. DSM-5 diaqnoz kriterlərinə görə dissosiativ əlamətlərin növü, tezliyi və şiddəti qiymətləndirilir. Strukturlaşdırılmış klinik müsahibələr və Dissosiativ Təcrübələr Şkalası kimi standart testlər diaqnoz prosesini dəstəkləyir. Fiziki səbəblər istisna edilərsə, zehni sağlamlıq mütəxəssisindən məsləhət alınır. Maddə istifadəsi, epilepsiya və ya digər orqanik səbəblər diferensial diaqnozda qiymətləndirilir. Diaqnoz adətən birdən çox qiymətləndirmə tələb edir və dissosiativ pozuntular tez-tez səhv diaqnoz qoyulur.

Dissosiativ Pozuntusu olan Yaxınıma Necə Kömək Edə Bilərəm?

Dissosiativ pozuntusu olan yaxınınıza dəstək olmaq, onun sağalma prosesində kritik əhəmiyyətə malikdir. İlk növbədə vəziyyəti başa düşməyə çalışın və mühakimə edici olmayan münasibət nümayiş etdirin. İnsanın yaşadığı əlamətlərin real olduğunu qəbul edin və dəstəkləyici olun. Peşəkar yardım almasını dəstəkləyin və zəruri hallarda müalicə prosesinə müşayiət edin. Təhlükəsiz və proqnozlaşdırıla bilən mühit yaradın, tetikleyici vəziyyətlərdən çəkinməyə kömək edin. Səbirli olun və sağalmanın vaxt tələb etdiyini unutmayın. İnsanın sərhədlərinə hörmət göstərin və zorlamadan dəstək təqdim edin. Özünüzü də laqeyd qoymayın və zəruri hallarda öz zehni sağlamlığınız üçün peşəkar yardım alın. Sevginizi və dəstəyinizi davamlı hiss etdirin, insanın tənha olmadığını bildirin.