Epilepsiya

Epilepsiya Nədir?

Epilepsiya, beyindəki elektrik aktivliyinin anormal və nəzarətsiz şəkildə artması nəticəsində təkrarlanan tutmalarla səciyyələnən xroniki neyroloji vəziyyətdir. Normal beyin funksiyaları zamanı sinir hüceyrələri nizamlı elektrik siqnalları istehsal edərkən, epilepsiyada bu nizam pozulur və ani elektrik boşalmaları baş verir. Bu vəziyyət müvəqqəti olaraq şüur, hərəkət, emosiya və ya davranış dəyişikliklərinə səbəb ola bilər. Bir dəfə tutma keçirmək epilepsiya diaqnozu üçün kifayət deyil; adətən təkrarlanan və izah olunmayan tutmalar lazımdır. Epilepsiya hər yaşda ortaya çıxa bilər və uyğun müalicə ilə tutmalar böyük ölçüdə nəzarət altına alına bilər. Müasir tibbi yanaşmalarla xəstələrin əksəriyyətində həyat keyfiyyəti əhəmiyyətli dərəcədə artırıla bilər və bəzi vakalarda müalicə ehtiyacı zaman içində aradan qalxa bilər.

Epilepsiya Tutma Növləri Hansılardır?

Epilepsiya tutmaları beynin hansı bölgəsindən qaynaqlandığına və necə yayıldığına görə fərqli şəkillərdə ortaya çıxır. Tutma növlərini düzgün müəyyən etmək müalicə planının yaradılması üçün kritik əhəmiyyətə malikdir.

Epilepsiya Tutma Növləri:

1. Fokal (Qismən) Tutmalar: Beynin müəyyən bir bölgəsindən başlayan tutmlardır və iki alt növü vardır. Şüurun qorunduğu fokal tutmalarda şəxs tutma zamanı ətrafının farkındadır lakin bədənini tam nəzarət edə bilmir. Duyğu dəyişiklikləri, emosional dalğalanmalar, əllərdə və qollarda ixtiyarsız hərəkətlər müşahidə oluna bilər. Qarıncalanma, işıq çaxması və ya sərxoşluq hissi yaşana bilər. Şüurun itirildiyi fokal tutmalarda isə şüur müvəqqəti olaraq itirilir, şəxs ətrafına reaksiya verə bilmir və boşluqda kimi görünür. Əllərini ovma, çeynəmə hərəkətləri, məqsədsiz gəzmə kimi avtomatik davranışlar ortaya çıxa bilər. Tutmadan sonra şəxs nə etdiyini xatırlaya bilməz.

2. Jeneralizə Tonik-Klonik Tutmalar: Beynin hər iki yarımkürəsini təsir edən ən şiddətli tutma növüdür. Ani şüur itkisi ilə başlayır, bədən əvvəl sərtləşir və sonra ritmik qısılmalar görülür. Tutma zamanı sidik kisəsi nəzarəti itə bilər və ya dil ısırılması kimi yaralanmalar yarana bilər. Tutmadan sonra şəxs yorğun, şaşqın hiss edir və dərin yuxu ehtiyacı duya bilər.

3. Absans (Petit Mal) Tutmalar: Adətən uşaqlıq dövründə görülən qısa müddətli şüur itkiləridir. Şəxs bir neçə saniyə boyu donub qalır, baxışlar boşa sabitlənir və yüngül göz qırpma və ya dodaq şaqqıldatma müşahidə oluna bilər. Ətrafındakılar tərəfindən diqqətsizlik olaraq qəbul edilə bilər. Gündə bir çox dəfə təkrarlaya bilər və təhsil performansını təsir edə bilər.

4. Miyoklonik Tutmalar: Ani və qısa müddətli əzələ sıçramaları ilə səciyyələnir. Adətən qollar və bacaqlarda görülür, lərzə və ya sıçrama şəklində ortaya çıxır. Səhər oyanışdan sonra daha tez-tez görülür və şəxsin əlindəki cismi düşürməsinə səbəb ola bilər.

5. Tonik Tutmalar: Əzələlərin ani və şiddətli qısılması ilə müəyyən edilir. Xüsusilə arxa, ayaq və qollarda sərtlik yaranır. Adətən yuxuda ortaya çıxır və bir neçə saniyədən dəqiqəyə qədər davam edir. Yıxılma riski yaratdığı üçün təhlükəli ola bilər və yaralanmalara səbəb ola bilər.

6. Atonik Tutmalar: Əzələ tonusunun ani itkisi ilə səciyyələnir. Yıxılma tutmaları olaraq da bilinir çünki şəxs qəfildən yerə yığıla bilər. Adətən çox qısa davam edir lakin yaralanma riski olduqca yüksəkdir və qoruyucu dəbilqə istifadəsi tələb oluna bilər.

7. Klonik Tutmalar: Ritmik və təkrarlanan əzələ qısılmaları ilə müəyyən edilir. Adətən üz, boyun və qollarda sıçrayan tərzdə hərəkətlər görülür. Nadir görülən tutma növüdür və əksəriyyətlə uşaqlıq çağında ortaya çıxır.

8. Status Epileptikus: Beş dəqiqədən uzun davam edən və ya ard-arda təkrarlanan tutma vəziyyətidir. Tutmalar arası şüur düzəlmir və təcili tibbi müdaxilə tələb edir. Sürətli müalicə olunmazsa daimi beyin zədələnməsinə və həyatı təhdid edən komplikasiyalara səbəb ola bilər. Ən ciddi epilepsiya komplikasiyalarından biridir.

Epilepsiya Nədən Qaynaqlanır?

Epilepsiya bir çox fərqli səbəbdən qaynaqla na bilər. Vakaların təqribən yarısında dəqiq səbəb müəyyən olunmasa da digərlərində spesifik amillər aşkar edilə bilər.

Epilepsiya Səbəbləri:

1. Genetik Amillər: Bəzi epilepsiya növlərində genetik meyillilik mühüm rol oynayır. Ailədə epilepsiya tarixçəsi olan fərdlərdə risk artmış ola bilər. Müəyyən gen variantları tutma eşiyini aşağı sala bilər və beyin hüceyrələrinin elektrik aktivliyini təsir edə bilər. Genetik amillər eyni zamanda şəxsi ətraf mühit tetikləyicilərə qarşı daha həssas hala gətirə bilər.

2. Baş Travması və Beyin Zədələnməsi: Yol qəzaları, düşmələr və ya idman yaralanmaları nəticəsində yaranan baş travmaları epilepsiya inkişafına səbəb ola bilər. Doğum zamanı komplikasiyalar və oksigen çatışmazlığı da beyin toxumasında zədə yaradaraq sinir hüceyrələrinin normal işləməsini poza bilər. Bu zədə anormal elektrik aktivliyinə zəmin hazırlayır.

3. Beyin Struktur Anormallıqları: Beyin şişləri, malformasiyalar, damar anormallıqları və ya kistlər epilepsiya səbəbi ola bilər. İnsult xüsusilə irəli yaşda epilepsiya inkişafı üçün vacib risk amilidir. Bu struktur dəyişiklikləri beynin elektrik balansını pozaraq təkrarlanan tutmalara səbəb ola bilər.

4. İnfeksiya Xəstəlikləri: Menenjit, ensefalit, beyin absesi və QİÇS kimi mərkəzi sinir sistemini təsir edən infeksiyalar epilepsiya riskini artırır. İnfeksiyanın kəskin dövrü və ya sağalma sonrası beyin toxumasında yaranan daimi zədə tutmalara zəmin hazırlaya bilər və xroniki epilepsiyaya çevrilə bilər.

5. Doğumdan Əvvəl və İnkişaf Amilləri: Ana bətnindəki körpələr oksigen azlığı, maternal infeksiyalar və qidalanma çatışmazlığı kimi vəziyyətlərə qarşı həssasdır. Bu amillər beyin inkişafını mənfi təsir edərək serebral iflic və ya epilepsiya kimi neyroloji problemlərə səbəb ola bilər. Bəzi metabolik xəstəliklər və xromosom anormallıqları da epilepsiya ilə əlaqədardır.

6. İnkişaf Pozğunluqları və Digər Vəziyyətlər: Autizm spektr pozğunluğu və neyrofibromatozis kimi inkişaf vəziyyətləri epilepsiya ilə birlikdə görülə bilər. Demans irəli yaşda epilepsiya riskini artırırarkən yüksək qızdırma ilə seyr edən uşaqlıq çağı tutmaları müəyyən şərtlərdə gələcəkdə epilepsiya inkişaf etmə riskini artıra bilər.

Epilepsiya Əlamətləri Hansılardır?

Epilepsiya əlamətləri tutma növünə və beynin təsirlənən bölgəsinə görə dəyişkənlik göstərir. Erkən diaqnoz üçün əlamətlərin bilinməsi və təqib olunması vacibdir.

Ümumi Əlamətlər:

Müvəqqəti şüur bulanıqlığı və farkındalıqda azalma: Şəxs ətrafındakı hadisələri qəbul edə bilmir, suallara cavab verə bilmir və ya donmuş kimi görünür.

Nəzarətsiz əzələ qısılmaları və ritmik bədən hərəkətləri: Qollar, ayaqlar və ya bütün bədəndə sıçrama, lərzə və ya sərtləşmə müşahidə oluna bilər.

Baxışların sabitlənərək boşluğa baxma: Qısa müddətli donma anları, göz qırpmadan durma və ətrafə reaksiyasızlıq.

Avtomatik və təkrarlanan hərəkətlər: Dodaqları şaqqıldatma, əlləri ovma, udqunma, məqsədsiz gəzmə kimi şüursuz davranışlar.

Duyğu dəyişiklikləri və qavrayış pozğunluqları: Əslində olmayan qoxular, dadlar, səslər və ya görüntülər qəbul etmə.

Qorxu, narahatlıq və ya deja vu hissi: Tutma öncəsi və ya zamanı yoğun emosional dəyişimlər və psixoloji əlamətlər.

Epilepsiya ilə Öhdəsindən Gəlmək üçün Nə Edilə Bilər?

Epilepsiya ilə yaşamaq çətin ola bilər lakin təsirli başa çıxma strategiyaları həyat keyfiyyətini əhəmiyyətli dərəcədə artıra bilər. Dərman müalicəsinə uyğunluğun yanında həyat tərzi tənzimləmələri tutma nəzarətində kritik rol oynayır. Müntəzəm yuxu vərdişlərini davam etdirmək, stressi idarə etmək və tutma tetikləyici amillərdən qaçınmaq vacibdir. Tetikləyici amillər arasında yuxusuzluq və nizamsız yuxu, yüksək qızdırma və infeksiyalar, həddindən artıq stress və yorğunluq, parlaq işıqlar və flaş effektləri, spirt və kofein istehlakı, öğün buraxmaq və ya həddindən artıq yemək yemək yer alır. Bu tetikləyiciləri tanımaq və həyat tərzini buna görə tənzimləmək tutma tezliyini azaltmaqda mühüm rol oynayır. Müntəzəm məşq etmək əzələ tonusunu qoruyur və stressi azaldır, lakin həddindən artıq yorğunluqdan qaçınılmalıdır. Sosial dəstək sistemləri qurmaq, xəstəlik haqqında məlumatlı olmaq və müsbət münasibət inkişaf etdirmək güclənmə hissini artırır.

Epilepsiya Müalicəsi Necə Edilir?

Epilepsiya müalicəsində sübutlara əsaslanan və beynəlxalq standartlara uyğun üsullar istifadə olunur. Multidissiplinar yanaşma ilə hər fərdə xüsusi müalicə planı yaradılır və proses müntəzəm olaraq izlənilir.

Epilepsiya Müalicə Üsulları:

1. Hərtərəfli Neyroloji Qiymətləndirmə: İlk mərhələdə ətraflı tarix alma, neyroloji müayinə və EEG kimi testlərlə tutma növü və səbəbi müəyyən edilir. Xəstəliyin şiddəti, tezliyi və tetikləyici amillər qiymətləndirilərək şəxsə xüsusi müalicə planı yaradılır. Əzələ bacarıqları, zehni funksiyalar və davranışlar sistematik olaraq araşdırılır.

2. Antiepileptik Dərman Müalicəsi: Tutmaları nəzarət altına almaq üçün uyğun antiepileptik dərmanlar reçetə olunur. Hər dərmanın təsir mexanizmi fərqlidir və tutma növünə görə seçilir. Müalicəyə adətən tək dərman ilə başlanır və doz yavaş-yavaş artırılır. Kifayətsiz qaldıqda ikinci dərman əlavə edilə və ya dəyişdirilə bilər. Müntəzəm qan testləri ilə dərman səviyyələri və yan təsirlər izlənilir.

3. Görüntüləmə və Laboratoriya Testləri: Beyin quruluşunu qiymətləndirmək üçün MRT, BT, PET və ya SPECT kimi irəli görüntüləmə üsulları istifadə olunur. Funksional MRT ilə beynin hansı bölgələrinin hansı funksiyaları idarə etdiyi xəritələndirilir. Qan testləri ilə metabolik amillər nəzarət olunur. Bu qiymətləndirmələr müalicə cavabını izləmək üçün müntəzəm aralıqlarla təkrarlanır.

4. Elektroensefalografiya (EEG) Monitorizasiyası: EEG ilə beyin elektrik aktivliyi qeydə alınır və anormal boşalmalar aşkar edilir. Yüksək həllediciliyə malik EEG ilə tutmanın qaynaqlandığı bölgə daha ətraflı müəyyən edilir. Video-EEG monitorizasiyası ilə tutmalar uzun müddətli qeydə alınaraq detallı təhlil edilir.

5. Həyat Tərzi Tənzimləmələri və Təhsil: Xəstələr tetikləyici amillər, müntəzəm yuxu, stress idarəetməsi və təhlükəsizlik tədbirləri mövzusunda məlumatlandırılır. Gündəlik həyat fəaliyyətlərində ediləcək tənzimləmələr mövzusunda rəhbərlik təmin olunur. Xəstə ailələrinə də xəstəlik idarəetməsi və tutma zamanı müdaxilə mövzularında əhatəli təhsil verilir.

6. Psixoloji Dəstək və Məsləhətləşmə: Epilepsiya ilə əlaqəli narahatlıq, depressiya və sosial çətinliklərin idarə olunması üçün psixoloji dəstək təqdim olunur. Xəstəlik qəbulu, başa çıxma strategiyaları və həyat keyfiyyətinin artırılması üçün terapiya seansları təşkil olunur. Emosional rifah halı müalicə uğurunu əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir.

Epilepsiya Müalicə Olunmazsa Nə Olar?

Epilepsiya müalicə olunmadıqda və ya kifayətsiz müalicə alındıqda ciddi nəticələr ortaya çıxa bilər. Tutmaların nəzarətsiz təkrarlanması fiziki və psixoloji komplikasiyalara səbəb olur. Müalicə olunmayan epilepsiyanın nəticələri bunları əhatə edir:

Fiziki və Neyroloji Komplikasiyalar:

Status epileptikus riski: Tutmanın beş dəqiqədən uzun davam etməsi və ya tutmaların ard-arda gəlməsi status epileptikus olaraq adlandırılır və təcili tibbi müdaxilə tələb edir. Bu vəziyyət daimi beyin zədələnməsinə səbəb ola bilər və həyatı təhdid edir.

Yıxılma və yaralanmalar: Ani tutmalar nəticəsində yıxılmalar, sınıqlar, baş travmaları, çarpmalar və yol qəzaları riski əhəmiyyətli dərəcədə artar. Gündəlik aktivitələr təhlükəli hala gəlir.

Boğulma riski: Su mənbələri yaxınlığında tutma keçirmək boğulma təhlükəsi yaradır. Vanna, üzmə və su idmanları kimi aktivitələr riskli hala gəlir.

Bilişsel funksiya pozğunluqları: Təkrarlanan tutmalar yaddaş, diqqət, öyrənmə qabiliyyəti və zehni funksiyaları mənfi təsir edə bilər. Təhsil və iş performansı aşağı düşür.

Hamiləlik komplikasiyaları: Hamiləlik zamanı nəzarətsiz tutmalar həm ana, həm də körpə sağlamlığını təhdid edə bilər. Bəzi antiepileptik dərmanlar doğum qüsuru riskini artıra bilər. Hamilə olan və ya hamiləlik planlayan qadınların mütləq mütəxəssisə müraciət edərək uyğun dərman tənzimləməsi etdirməsi lazımdır.

Psixoloji və Sosial Nəticələr: Epilepsiya xəstələrində psixoloji problemlər daha tez-tez görülür. Xəstəliklə məşğul olmanın gətirdiyi stress və ya dərman yan təsirləri bu vəziyyətə töhfə verə bilər. Nadir görülsə də nəzarət altına alınmamış epilepsiyada, xüsusilə tez-tez tonik-klonik tutma keçirən xəstələrdə qəfil ölüm riski mövcuddur. Müntəzəm müalicə və tutma nəzarəti bu riski əhəmiyyətli dərəcədə azaldır.

Epilepsiya Diaqnozu Necə Qoyulur?

Epilepsiya diaqnozu multidissiplinar qiymətləndirmə prosesi ilə qoyulur. Ətraflı tarix alma, klinik müayinə və irəli görüntüləmə üsulları birlikdə istifadə edilərək dəqiq diaqnoza çatılır. Xəstələrin və şahidlərin tutma anlatımları diaqnoz üçün kritik əhəmiyyətə malikdir. Tutmanın başlanğıcı, müddəti, zamanındakı davranışlar və sonrakı vəziyyət ətraflı şəkildə araşdırılır. Ailədə epilepsiya tarixçəsi, keçirilmiş baş travması, infeksiyalar və istifadə olunan dərmanlar qiymətləndirilir. Neyroloji müayinə ilə əzələ bacarıqları, zehni funksiyalar və davranışlar sistematik olaraq araşdırılır. Diaqnoz prosesi boyu xəstənin həyat keyfiyyəti, sosial funksionallığı və psixoloji vəziyyəti də nəzərə alınır.

Diaqnoz Prosesində İstifadə Olunan Üsullar:

Elektroensefalografiya (EEG) və Video-EEG: Beyin elektrik aktivliyini qeydə alaraq anormal boşalmaları aşkar edir və tutma növünü müəyyən etməyə kömək edir. Video ilə eyni zamanda qeyd tutmanın vizual təhlilini təmin edir. Yüksək həllediciliyə malik EEG ilə təsirlənən beyin bölgələri daha ətraflı görüntülənir.

Maqnit Rezonans Görüntüləmə (MRT) və Funksional MRT: Beyin quruluşunun detallı görüntülənməsini təmin edir və şiş, lezyon, damar malformasiyaları kimi anormallıqları aşkar edir. Funksional MRT beynin hansı bölgələrinin hansı funksiyaları idarə etdiyini xəritələndirir və cərrahi planlaşdırma üçün kritik məlumat verir.

Bilgisayarlı Tomografiya (BT) və İrəli Görüntüləmə: X-ray texnologiyası istifadə edilərək beyin quruluşunun kəsitli görüntüləri əldə olunur. Qanaxma, sınıq və struktur pozğunluqları sürətlə aşkar edilə bilər. PET və SPECT taramaları beyin metabolizmasını və qan axını görüntüləyərək tutmanın qaynaqlandığı bölgəni müəyyən etməyə kömək edir.

Epilepsiya Olan Yaxınıma Necə Kömək Edə Bilərəm?

Epilepsiya xəstəsi olan yaxınınıza dəstək olmaq onların həyat keyfiyyətini artırmaqda vacib rol oynayır. İlk olaraq xəstəlik haqqında əhatəli məlumat əldə etmək və tutma zamanı necə davranılması lazım olduğunu öyrənmək lazımdır. Tutma zamanı sakin qalın və tutma müddətini qeyd edin. Xəstənin başını qoruyun və altına yastıq kimi yumşaq bir şey qoyun. Kəsici, sərt və təhlükəli cisimləri mühitdən uzaqlaşdırın. Boğazı sıxan geyimləri boşaldın. Xəstəni yan yatırın ki, qusma vəziyyətində nəfəs yolu tıxanmasın. Ağzına heç bir şey qoymayın çünki dilini udması mümkün deyil. Tutma zamanı xəstəni tutub dayandırmağa cəhd etməyin. Su və ya dərman verməyin. Tutma bitənə qədər yerindən qaldırmayın. Dərman istifadəsində xatırladıcı olmaq, həkim görüşlərinə müşayiət etmək və gündəlik həyatda ayrımçılıq etmədən dəstəkləyici olmaq xəstəlik idarəetməsini asanlaşdırır. Yaxınınızın emosional ehtiyaclarına həssas olmaq, ictimai damğalanmaya qarşı qoruyucu olmaq və normal həyat sürdürmələrini dəstəkləmək iyiləşmə prosesində vacib töhfə verir.