Şəxsiyyət Pozuntuları

Şəxsiyyət Pozuntusu Nədir?

Şəxsiyyət pozuntuları, fərdin düşüncə, hiss və davranış qəliblərinin ictimai gözləntilər dən aydın şəkildə fərqləndiyi və uzunmüddətli olaraq davam edən zehni sağlamlıq vəziyyətləridir. Bu düşüncə və davranış nümunələri yeniyetməlik və ya erkən yetkinlik dövründə başlayır və insanın sosial, peşəkar və şəxsi həyat sahələrində ciddi funksionallıq itkilərinə yol açır. Normal şəxsiyyət xüsusiyyətlərindən fərqli olaraq, şəxsiyyət pozuntuları çevik olmayan, sərt və uyğunlaşmağı çətinləşdirən quruluşdadır. Peşəkar psixoterapiya və bəzi hallarda dərman müalicəsi ilə əlamətlər əhəmiyyətli dərəcədə nəzarət altına alına bilər və həyat keyfiyyəti artırıla bilər.

Şəxsiyyət Pozuntusu Növləri Hansılardır?

Şəxsiyyət pozuntuları, DSM-5 kriterlərinə görə üç əsas küməyə ayrılır. Hər kümə oxşar xüsusiyyətlərə malik pozuntuları əhatə edir və fərqli müalicə yanaşmaları tələb edir. Toplam 10 fərqli şəxsiyyət pozuntusu növü mövcuddur və bu növlər ümumi xüsusiyyətlərinə görə qruplaşdırılmışdır.

Şəxsiyyət Pozuntuları Kümələri və Növləri

A KÜMƏSİ <br> (Qəribə, Eksantrik)	B KÜMƏSİ <br> (Dramatik, Emosional, Dengesiz)	C KÜMƏSİ <br> (Narahat, Qorxulu)
Paranoid Şəxsiyyət Pozuntusu	Antisosial Şəxsiyyət Pozuntusu	Çəkingən Şəxsiyyət Pozuntusu
Şizoid Şəxsiyyət Pozuntusu	Sərhəd (Borderline) Şəxsiyyət Pozuntusu	Asılı Şəxsiyyət Pozuntusu
Şizotipal Şəxsiyyət Pozuntusu	Histrionik Şəxsiyyət Pozuntusu	Obsesif Kompulsiv Şəxsiyyət Pozuntusu
	Narsisistik Şəxsiyyət Pozuntusu

A Kümə: Qəribə və Eksantrik Davranışlar

1. Paranoid Şəxsiyyət Pozuntusu

Davamlı güvənsizlik, şübhəlilik və başqalarının niyyətlərinin pis olduğuna dair qalıcı inanclarla xarakterizə olunur. İnsan, başqalarının özünə zərər verəcəyindən və ya aldadacağından narahat olur və buna görə yaxın münasibətlər qurmaqda çətinlik çəkir.

Əlamətləri:

• Başqalarının etibarlı olmadığına dair davamlı şübhə
• Dostların və ya iş yoldaşlarının sədaqətindən şübhə etmə
• Məlumat paylaşmaqdan çəkinmə və həddindən artıq gizlilik
• Adi sözlərdə təhdid və ya təhqir axtarma
• Kin saxlama və bağışlamama meyli
• Qavranılan təhqirlərə ani və qəzəbli reaksiyalar vermə

2. Şizoid Şəxsiyyət Pozuntusu

Sosial münasibətlərdən qopuqluk, məhdud emosional ifadə və tək qalma üstünlüyü ilə aydınlaşdırılır. İnsan yaxın münasibət qurmağa maraq göstərmir və emosional reaksiyaları məhduddur. Sosial qarşılıqlı əlaqələrdən zövq almır və adətən tək aktivitələrə üstünlük verir.

Əlamətləri:

• Yaxın münasibətlər qurmaq istəməmə
• Tək aktivitələrə üstünlük vermə
• Cinsi təcrübələrə az maraq
• Çox az şeydən zövq alma
• Yaxın dost və ya etibarlı insan çatışmazlığı
• Başqalarının tərifinə və ya tənqidinə laqeydlik

3. Şizotipal Şəxsiyyət Pozuntusu

Qəribə inanclar, qeyri-adi algısal təcrübələr və yaxın münasibətlərdəki aydın narahatlıqla xarakterizə edilir. İnsan sehrli düşüncə, qeyri-adi qavrayışlar və sıra dışı davranışlar nümayiş etdirə bilər. Sosial anxiyete intensivdir və yaxınlaşma ilə azalmır.

Əlamətləri:

• Münasibət fikirləri və sehrli düşüncə
• Qeyri-adi algısal təcrübələr
• Qəribə düşüncə və danışma tərzi
• Şübhəlilik və paranoid düşüncələr
• Uyğunsuz və ya məhdud duyğulanma
• Sosial anxiyete və yaxın dost çatışmazlığı

B Kümə: Dramatik, Emosional və Dengesiz Davranışlar

4. Antisosial Şəxsiyyət Pozuntusu

Başqalarının hüquqlarına hörmət etməmə, qaydalara uyğunlaşmama və davamlı antisosial davranışlarla xarakterizə olunur. İnsan başqalarının hisslərinə qarşı həssas deyil, peşmançılıq hiss etmir və tez-tez qanunları pozur. Manipulyativ və aldadıcı davranışlar göstərir.

Əlamətləri:

• İctimai normalara uyğun davranmama
• Aldatıcılıq və manipulyasiya
• İmpulsivlik və əvvəlcədən plan qurmama
• Aqressivlik və fiziki dava
• Öz və başqalarının təhlükəsizliyini əhəmiyyətsiz saymaq
• Peşmançılıq hiss etməmə və məsuliyyəti qəbul etməmə

5. Sərhəd (Borderline) Şəxsiyyət Pozuntusu

Münasibətlərdə, özünü qavramada və duyğularda aydın balanssızlıq və impulsivliklə xarakterizə olunur. İnsan intensiv və dəyişkən hisslər yaşayır, tərk edilmə qorxusu çox güclüdür və kimlik hissi qeyri-müəyyəndir. Özünə zərər vermə davranışları görülə bilər.

Əlamətləri:

• Həqiqi və ya təxəyyül edilmiş tərk edilmədən çəkinmək üçün çılğın cəhdlər
• İntensiv və balanssız şəxslərarası münasibətlər
• Kimlik qarışıqlığı və tutarsız özünü qavrama
• İmpulsiv və özünə zərər verən davranışlar
• Təkrarlanan intihar təhdidləri və ya özünə zərər vermə
• Emosional balanssızlıq və həddindən artıq reaksiya

6. Histrionik Şəxsiyyət Pozuntusu

Həddindən artıq emosionallıq və diqqət axtarışı ilə xarakterizə olunur. İnsan davamlı diqqət mərkəzində olmaq istəyir, dramatik və şişirdilmiş emosional ifadələr istifadə edir. Fiziki görünüşü istifadə edərək diqqət çəkməyə çalışır və münasibətlərdə səthi görünüş göstərir.

Əlamətləri:

• Diqqət mərkəzi olmadıqda narahatlıq hiss etmə
• Uyğunsuz şəkildə cinsi cəlbedici və ya təhrikedici davranışlar
• Sürətlə dəyişən və səthi hisslər
• Fiziki görünüşü diqqət çəkmək üçün istifadə etmə
• Həddindən artıq təsirə məruz qalma və təlqin olunma
• Münasibətləri olduğundan daha yaxın qavrama

7. Narsisistik Şəxsiyyət Pozuntusu

Böyüklük hissi, heyranlıq ehtiyacı və empatiya çatışmazlığı ilə aydınlaşdırılır. İnsan özünü xüsusi və bənzərsiz görür, başqalarından davamlı təriflər gözləyir və tənqidə qarşı həddindən artıq həssasdır. Münasibətlərdə istismarçı və çıxarçı davranışlar göstərə bilər.

Əlamətləri:

• Özünü həddindən artıq əhəmiyyətli görmə və böyüklük hissi
• Sonsuz uğur, güc və ya gözəllik xəyalları
• Özünü xüsusi və bənzərsiz görəmə
• Həddindən artıq heyranlıq gözləməsi
• Ayrıcalıq hissi və haqq qazanma gözləntisi
• Empatiya çatışmazlığı və başqalarını istifadə etmə meyli

C Kümə: Narahat və Qorxulu Davranışlar

8. Çəkingən Şəxsiyyət Pozuntusu

Sosial olaraq məhdudlaşma, yetersizlik hissləri və tənqidə qarşı həddindən artıq həssaslıqla xarakterizə olunur. İnsan rədd edilmə və tənqid edilmə qorxusu səbəbiylə yeni münasibətlərdən çəkinir. Özünü yetersiz və başqalarından daha az dəyərli görür.

Əlamətləri:

• Tənqid edilmə və ya rədd edilmə qorxusu səbəbiylə şəxslərarası münasibətlərdən çəkinmə
• Sevildiyin dən əmin olmadıqca yaxın münasibətlər qurmama
• Utanc və ya lağa qoyulma qorxusu səbəbiylə yaxın münasibətlərdə məhdudlaşma
• Rədd edilmə qorxusu səbəbiylə yeni sosial vəziyyətlərdən çəkinmə
• Özünü sosial olaraq bacarıqsız və ya çəkici olmayan görəmə
• Utanca biləcək vəziyyətlərdən çəkinmə
• Yetersizlik hissləri və aşağı özünəhörmət

9. Asılı Şəxsiyyət Pozuntusu

Həddindən artıq qayğıya və dəstəyə ehtiyac, tərk edilmə qorxusu və qərar qəbul etməkdə çətinliklə xarakterizə olunur. İnsan öz başına hərəkət etməkdə və müstəqil olmaqda çətinlik çəkir. Başqalarının razılığını və dəstəyini almaq üçün tabe davranışlar göstərir.

Əlamətləri:

• Həddindən artıq məsləhət və razılıq almadan gündəlik qərarlar qəbul edə bilməmə
• Başqalarının həyatın əsas sahələrində məsuliyyət götürməsinə ehtiyac
• Dəstək və ya razılıq itirəcəyi qorxusu ilə başqalarına etiraz etmə çətinliyi
• Qərar qəbul etmə bacarıqlarına güvənsizlik
• Dəstək əldə etmək üçün xoşagəlməz şeylər etmə
• Tək qaldıqda özünə qayğı göstərə bilməmə qorxusu
• Yaxın münasibət bitdikdə tez yeni dəstək mənbəyi axtarma

10. Obsesif Kompulsiv Şəxsiyyət Pozuntusu

Mükəmməlliyə çatma, nəzarət və nizama həddindən artıq meyl, çeviklik çatışmazlığı ilə xarakterizə olunur. İnsan qaydalar, təfərrüatlar və siyahılara həddindən artıq diqqət yetirir. İşi tamamlamaqdan çox prosesə fokuslanır və başqalarına vəzifələri həvalə etməkdə çətinlik çəkir.

Əlamətləri:

• Təfərrüatlar, qaydalar, siyahılar və nizam ilə məşğuliyyət
• İşin əsas məqsədi itən mükəmməlliyə çatma
• İş və məhsuldarlığa həddindən artıq sadiqlik
• Həddindən artıq vicdanlı, sərt və çevik olmama
• Qiymətini itirmiş əşyaları atmaqda çətinlik
• Başqalarına vəzifə verməkdə və ya onlarla iş görməkdə çətinlik
• Pul xərcləməkdə cimrilik
• Sərtlik və inadkarlıq

Şəxsiyyət Pozuntuları Nədən Baş Verir?

Şəxsiyyət pozuntularının inkişafında genetik, bioloji, psixoloji və ətraf mühit faktorları mürəkkəb şəkildə qarşılıqlı təsir göstərir. Ailə tarixində şəxsiyyət pozuntuları və ya digər ruhi sağlamlıq problemləri olması riski artırır. Uşaqlıq dövründə yaşanan travmalar, istismar, laqeydlik və ya zərərli valideyn davranışları pozuntu inkişafına töhfə verir. Beyin kimyası və quruluşunda fərqliliklər, xüsusilə emosiyaların tənzimlənməsi və impulslara nəzarət bölgələrində baş verən dəyişikliklər əhəmiyyətli rol oynayır. Temperament və şəxsiyyət xüsusiyyətləri ilə ətraf mühit faktorlarının qarşılıqlı təsiri zamanla sərt və uyğunlaşmayan davranış qəliblərinə səbəb ola bilər. Erkən yaşlarda yaşanan streslə başa çıxma problemləri və sağlam münasibət modellərinin olmaması da pozuntu riskini artırır.

Şəxsiyyət Pozuntuları Əlamətləri Hansılardır?

Şəxsiyyət pozuntularının əlamətləri pozuntu növünə görə dəyişir, lakin bütün növlər üçün ümumi xüsusiyyətlər mövcuddur. Bu əlamətlər yeniyetməlik və ya erkən yetkinlikdə başlayır, zamanla qalıcılaşır və müxtəlif həyat sahələrində çətinliklər yaradır.

Şəxsiyyət pozuntularının ümumi əlamətləri:

• Özünü, başqalarını və hadisələri qavramada tutarsız və qarışıq nümunələr
• Emosional reaksiyalarda həddindən artıq dəyişkənlik və ya məhdudlıq
• İmpulsiv və risklə davranışlar, nəticələri düşünmədən hərəkət etmə
• Yaxın və sağlam münasibətlər qurmaqda və saxlamaqda davamlı çətinliklər
• Başqalarının tənqid və ya rədd etməsinə həddindən artıq həssaslıq
• Stresslə başa çıxmaqda güçlük, stresorlar qarşısında qeyri-adi reaksiyalar
• Sosial vəziyyətlərdə həddindən artıq narahat, şübhəli və ya qorxulu hisslər
• Öz davranışlarının başqalarına və özünə təsirini başa düşməkdə çətinlik
• İş, məktəb və ya digər peşəkar sahələrdə davamlı problemlər
• Ailə və dostlarla münasibətlərdə gərginlik və münaqişələr
• Qaydalara uyğunlaşmaqda, normları anlamaqda və ya qəbul etməkdə çətinlik
• Özünə və ya başqalarına zərər verə biləcək davranışlar
• Özünüqiymətləndirmədə həddindən artıq yüksək və ya aşağı görünüş
• Ətrafdakıların və vəziyyətlərin yanlış şərh edilməsi
• Düşüncə və ya duyğularda həddindən artıq sərtlik və çeviklik çatışmazlığı
• Başqalarının ehtiyaclarını anlamaqda və ya empatiya göstərməkdə çətinlik
• Özünü təcrid etmə və ya həddindən artıq diqqət axtarma davranışları

Şəxsiyyət Pozuntuları ilə Öhdəsindən Gəlmək üçün Nə Edilə Bilər?

Şəxsiyyət pozuntuları ilə başa çıxmaq uzunmüddətli proses tələb edir və peşəkar dəstək alınması əhəmiyyətlidir. Nizamlı terapiya seanslarına qatılmaq və müalicə planına sadiq qalmaq təməl təşkil edir. Özünüdərk bacarıqlarını inkişaf etdirmək, tetikleyiciləri tanımaq və sağlıklı başa çıxma strategiyaları öyrənmək faydalıdır. Stres idarəçiliyi texnikalarını tətbiq etmək, emosiyaları tənzimləmək və impulsivliyi azaltmaq üçün mindfulness və rahatlatma təlimləri kömək edir. Sağlam sosial əlaqələr qurmaq və dəstəkləyici münasibətlər inkişaf etdirmək iyileşmə prosesini gücləndirir. Maddə istifadəsindən çəkinmək, kifayət qədər yuxu və müntəzəm fiziki aktivlik ümumi rifah halını yaxşılaşdırır. Özünə qarşı şəfqətli olmaq, kiçik irəliləyişləri qeyd etmək və səbir göstərmək vacibdir.

Şəxsiyyət Pozuntuları Necə Müalicə Olunur?

Şəxsiyyət pozuntularının müalicəsində sübuta əsaslanan və beynəlxalq standartlarda üsullar istifadə edilir. Mütəxəssis psixiatr və klinik psixoloq dəstəyi ilə hər fərdə xüsusi müalicə planı yaradılır. Multidisipliner yanaşma ilə bioloji, psikoloji və sosial faktorlar birgə qiymətləndirilir.

1. Dialektik Davranış Terapiyası (DBT): Emosional tənzimləmə, diqqət yayınma dözümlülüyü, şəxslərarası effektivlik və mindfulness bacarıqlarını inkişaf etdirməyi hədəfləyir. Xüsusilə borderline şəxsiyyət pozuntusunda yüksək dərəcədə təsirlidir. Fərdi və qrup terapiyaları birlikdə aparılır və böhran zamanı telefon koçluğu dəstəyi təmin edilir.

2. Şema Terapiyası: Uşaqlıq dövründə formalaşan disfunksional şemaları müəyyənləşdirmək və dəyişdirmək üçün işlənib hazırlanmışdır. Bu şemalar gündəlik həyatda özünü və münasibətləri necə şərh etdiyimizi təsir edir. Terapist müsbət təcrübələr və sağlam emosional bağlar yaratmaqda kömək edir.

3. Koqnitiv Davranış Terapiyası (BDT): Mənfi düşüncə qəliblərini və funksional olmayan davranışları tanımlamağa və dəyişdirməyə kömək edir. İnsanın avtomatik düşüncələrini fərq etməsi və bunlara daha balanslı reaksiyalar inkişaf etdirməsi təmin edilir. Strukturlaşdırılmış və hədəf yönümlü yanaşmadır.

4. Mentalizasiya Əsaslı Terapiya (MBT): İnsanın öz və başqalarının zehni vəziyyətlərini anlama qabiliyyətini inkişaf etdirməyi hədəfləyir. Hisslər, düşüncələr və davranışlar arasındakı bağlantıları mənalı etməyə kömək edir. Xüsusilə borderline şəxsiyyət pozuntusunda təsirlidir.

5. Farmakoterapiya (Dərman Müalicəsi): Müəyyən əlamətlərin idarəsi üçün psixiatr tərəfindən dərman müalicəsi təklif edilə bilər. Antidepresanlar duyğu-durum balanssızlığında, mood tənzimləyiciləri impulsivlikdə və aşağı doz antipsikotiklər algısal pozulmalarda istifadə edilə bilər. Dərman müalicəsi psixoterapiya ilə birgə tətbiq edilir.

6. Ailə Terapiyası və Psixotəhsil: Ailə üzvlərinin pozuntunu anlaması və dəstəkləyici ünsiyyət qurması üçün psixotəhsil verilir. Ailə dinamiklərinin müalicə prosesinə daxil edilməsi və sağlam qarşılıqlı əlaqə qəliblərinin inkişaf etdirilməsi hədəflənir.

7. Multidisipliner Yanaşma və İzləmə: Psixiatr və klinik psixoloq əməkdaşlığı ilə bütöv müalicə planı yaradılır. Müalicə prosesi müntəzəm olaraq qiymətləndirilir və insanın ehtiyaclarına görə yenilənir. Böhran anlarında təcili dəstək təmin edilir və uzunmüddətli sağalma dəstəklənir.

Şəxsiyyət Pozuntuları Müalicə Olunmazsa Nə Olar?

Şəxsiyyət pozuntuları müalicə olunmadıqda, əlamətlər zamanla daha da ağırlaşa bilər və insanın həyat keyfiyyətini ciddi şəkildə mənfi təsir edə bilər. Funksionallıq itkiləri artaraq, sosial münasibətlərdə xroniki problemlər və davamlı ziddiyyətlər ortaya çıxır. İnsan uzunmüddətli romantik münasibətlər qurmaqda və saxlamaqda uğursuz olur, dostluqlar zərər görür və sosial təcrid dərinləşir. İş həyatında tez-tez iş dəyişmə, işdən çıxarılma və ya karyera hədəflərinə çata bilməmə kimi problemlər yaşanır.

Müalicə olunmayan şəxsiyyət pozuntuları, əlavə ruhi xəstəlik riskini əhəmiyyətli dərəcədə artırır. Depressiya, anxiyete pozuntuları, maddə istifadəsi pozuntuları və yemək pozuntuları tez-tez müşahidə olunur. Xüsusilə borderline şəxsiyyət pozuntusunda intihar düşüncələri və cəhdləri ciddi risk təşkil edir. Özünə zərər vermə davranışları xronikləşə bilər və fiziki sağlamlıq problemlərinə yol aça bilər.

Ailə daxili münasibətlər gərginləşir və ailə üzvləri emosional olaraq tükənir. Valideyn olan fərdlərdə, uşaqları ilə sağlam münasibət qurmaq çətinliyi səbəbiylə nəsillərarası travma ötürülməsi riski artır. İqtisadi problemlər toplanır, hüquqi problemlər ortaya çıxa bilər və ümumi həyat məmnuniyyəti düşür. Erkən müdaxilə və davamlı müalicə ilə bu mənfi nəticələrin qarşısının alınması və insanın funksionallığının artırılması mümkündür.

Şəxsiyyət Pozuntusu Diaqnozu Necə Qoyulur?

Şəxsiyyət pozuntusu diaqnozu, əhatəli klinik qiymətləndirmə və DSM-5 diaqnoz kriterlərinə görə qoyulur. Proses, təcrübəli psixiatr və ya klinik psixoloq tərəfindən aparılan ətraflı müsahibələrlə başlayır. İnsanın həyat tarixi, uşaqlıq təcrübələri, şəxslərarası münasibətləri və funksionallıq səviyyəsi ətraflı şəkildə araşdırılır. Əlamətlərin nə zaman başladığı, müddəti və şiddəti qiymətləndirilir. Ailə tarixi, keçmiş travmalar və stress faktorları sorğulanır. DSM-5 kriterlərində göstərilən qalıcılıq, yaygınlıq və funksionallıq itkisi şərtləri diqqətlə araşdırılır. Standart psixoloji testlər və şəxsiyyət inventarlarından faydalanıla bilər. Əlavə ruhi xəstəliklərin varlığı tədqiq edilir. Diaqnoz prosesi adətən birdən çox seans tələb edir və tələsik diaqnoz qoymadan obyektiv qiymətləndirmə aparılması vacibdir.

Şəxsiyyət Pozuntusu olan Yaxınıma Necə Kömək Edə Bilərəm?

Şəxsiyyət pozuntusu olan yaxınınıza dəstək olmaq, həm o insan, həm də siz üçün çətin ola bilər. Lakin düzgün yanaşmalarla mənalı yardımlar təqdim edə bilərsiniz.

1. Empatiya və Anlayış Göstərin: İnsanın yaşadığı çətinlikləri kiçik görməyin və ya şişirdilmiş tapmayın. Hisslərini və təcrübələrini etibarlı qəbul edin, günahlandırmaqdan çəkinin.

2. Peşəkar Yardım Almasını Təşviq Edin: Müalicə prosesinin əhəmiyyətini nəzakətlə vurğulayın. Terapiya randevularına müşayiət etməyi təklif edin və müalicəyə müntəzəm qatılımını dəstəkləyin.

3. Sərhədlərinizi Aydınlaşdırın: Özünüzü qorumaq üçün sağlam sərhədlər qoyun. Qəbul edilməyən davranışları sakit və aydın şəkildə ifadə edin, ardıcıl olun.

4. Böhran Anlarında Sakit Qalın: İntensiv emosional anlarda panikə düşməyin. Sakit, anlayışlı və dəstəkləyici münasibət nümayiş etdirin, lazım gəlsə peşəkar təcili yardım axtarın.

5. Özünüzə də Qayğı Göstərin: Öz ruhi sağlamlığınızı laqeyd qoymayın. Lazım gələrsə özünüz də terapiya dəstəyi alın, sosial aktivitələrinizi davam etdirin.

6. Təhsil Alın: Şəxsiyyət pozuntuları haqqında etibarlı mənbələrdən məlumat əldə edin. Pozuntunun təbiətini anlamaq, daha təsirli dəstək təqdim etməyinizi təmin edir.

7. Kommunikasiya Bacarıqlarınızı İnkişaf Etdirin: Açıq, dürüst və mühakimə etməyən dil istifadə edin. Aktiv dinləmə edin, insanın hisslərini başa düşməyə çalışın.

8. Səbirli Olun: Sağalma prosesi uzun və dalğalı ola bilər. Dərhal dəyişiklik gözləməyin, kiçik irəliləyişləri qiymətləndirin və pes etməyin.