Şizofreniya və Digər Psixotik Pozuntular

Şizofreniya Nədir?

Şizofreniya reallığın qavranılmasının pozulduğu, düşüncə və duyğularda ciddi dəyişikliklərin yaşandığı xronik ruhi sağlamlıq pozuntusu. Şəxs halüsinasiyalar, sayıqlamalar və düşüncə nizamsızlığı yaşayır. Normal düşünmə, duyğu ifadə etmə və sosial funksiyalar əhəmiyyətli dərəcədə təsirlənir. Xəstəlik adətən yeniyetməlik dövründən sonra və ya erkən yetkinlik dövründə başlayır. Kişilərdə əlamət başlanğıcı qadınlara nisbətən bir qədər daha erkən müşahidə olunur. Şizofreniya müalicə oluna bilən bir xəstəlikdir. Erkən diaqnoz və uyğun müalicə ilə şəxslər əlamətlərini nəzarət altına ala və həyat keyfiyyətlərini əhəmiyyətli dərəcədə artıra bilərlər. Mütəxəssis psixiatr və klinik psixoloq dəstəyi ilə, multidisipliner müalicə yanaşması ilə xəstəlik idarə oluna bilər.

Şizofreniya Tipləri Hansılardır?

Şizofreniya fərqli əlamətlərin ön plana çıxdığı müxtəlif tiplərə bölünür. Günümüzdə DSM-5 ilə alt tiplər ləğv edilmiş olsa da, klinik təcrübədə əlamətlərin təsnifləşdirilməsi müalicə planlaması baxımından vacibdir. Aşağıda şizofreniyada görülə biləcək əsas əlamət qrupları yer alır:

Paranoid Tip: Şəxsdə intensiv sayıqlamalar və halüsinasiyalar müşahidə olunur. Ən tez-tez rast gəlinən əlamət qrupudur. Düşüncə nizamsızlığı və emosional küntləşmə paranoid əlamətlərə nisbətən daha az nəzərə çarpır. Şəxs özünə zərər veriləcəyinə, izlənildiğinə və ya sui-qəsd hazırlandığına dair sayıqlamalar yaşayır.

Əlamətləri:

• Eşitmə halüsinasiyaları (adətən tənqid edən və ya əmr verən səslər)
• İzlənilmə və ya müşahidə olunma sayıqlamaları
• Böyüklük sayıqlamaları (özünü xüsusi və ya güclü görmə)
• Şübhəlilik və etibar etməmə
• Düşmənçilik və müdafiəçi tutum
• Sosial geri çəkilmə

Dezorqanizə Tip: Düşüncə və nitqdə ciddi nizamsızlıq ön plandadır. Davranışlar məqsədi qeyri-müəyyən və nizamsızdır. Emosional reaksiyalar kontekstə uyğun deyil və ya səthi xarakter daşıyır. Şəxsi qulluq və gündəlik həyat bacarıqları əhəmiyyətli dərəcədə pozulur. Sosial funksiyalar ciddi şəkildə təsirlənir.

Əlamətləri:

• Dağınıq və mənasız nitq
• Uyğunsuz və ya düzləşdirilmiş emosional reaksiyalar
• Məqsədsiz və qəribə davranışlar
• Şəxsi qulluq və gigiyenaya diqqət etməmə
• Sosial əlaqədə ciddi çətinliklər
• Gündəlik fəaliyyətləri həyata keçirməkdə natamamlıq

Katatonik Tip: Motor aktivitədə həddindən artıq azalma və ya artım görülür. Şəxs hərəkətsiz qala və ya məqsədsiz hərəkətlilik göstərə bilər. Ekolaliya (deyilənləri təkrarlama) və ya ekopraksi (hərəkətləri təqlid etmə) müşahidə oluna bilər. Günümüzdə nadir hallarda rast gəlinir. Təcili tibbi müdaxilə tələb edə bilər.

Əlamətləri:

• Katatoni (hərəkətsizlik və reaksiyasızlıq)
• Mum elastikliyi (verilmiş pozisiyada qalma)
• Mutizm (danışmama)
• Məqsədsiz motor hərəkətlilik
• Ekolaliya və ekopraksi
• Neqativizm (edilməsi istənilənlərə qarşı çıxma)

Rezidual Tip: Şiddətli əlamətlərin azaldığı və ya yoxa çıxdığı dövrdir. Ancaq neqativ əlamətlər davam edir. Şəxsdə motivasiya çatışmazlığı, sosial geri çəkilmə və düşüncə yoxsulluğu müşahidə olunur. Yüngül sayıqlamalar və ya halüsinasiyalar ola bilər. Funksiyalarda pozulma davam edir.

Əlamətləri:

• Maraqsızlıq və motivasiya itkisi
• Sosial izolyasiya
• Duyğu ifadəsində azalma
• Yüngül səviyyədə sayıqlamalar və ya halüsinasiyalar
• Gündəlik fəaliyyətlərdə çətinlik
• Enerji itkisi və yorğunluq

Şizofreniya ilə Ortaya Çıxa Biləcək Komplikasiyalar Hansılardır?

Şizofreniya müalicə olunmadıqda və ya qeyri-adekvat müalicə edildikdə ciddi komplikasiyalar inkişaf edə bilər. Xəstəlik irəlilədikcə həyat keyfiyyəti əhəmiyyətli dərəcədə azalır. Şəxs sosial əlaqələrini itirə və cəmiyyətdən təcrid ola bilər. İş və təhsil həyatında ciddi problemlər yaşanır. Maddə istifadəsi pozuntuları tez-tez görülür və xəstəliyin gedişatını mənfi təsir edir. Depressiya və narahatlıq pozuntuları müşayiət edə bilər. İntihar düşüncələri və cəhdləri riski artır. Fiziki sağlamlıq problemləri diqqətdən kənarda qalır. Evsizlik və yoxsulluq riski yüksəlir. Ailə daxilində əlaqələr və sosial dəstək sistemləri zəifləyir. Erkən və müntəzəm müalicə bu komplikasiyaları böyük ölçüdə qarşısını alır.

Şizofreniya Əlamətləri Hansılardır?

Şizofreniya əlamətləri pozitiv, neqativ və koqnitiv əlamətlər olmaq üzrə üç əsas qrupda qiymətləndirilir. DSM-5 kriterlərinə görə əlamətlərin ən azı altı ay boyunca davam etməsi və gündəlik funksiyaları əhəmiyyətli dərəcədə təsirləməsi diaqnoz üçün lazımdır. Əlamətlər şəxsdən şəxsə fərqlənə və şiddətləri dəyişkənlik göstərir.

• Halüsinasiyalar: Həqiqətdə olmayan stimulları qavrama (eşitmə, görmə, toxunma)
• Sayıqlamalar: Reallıqla uyğun olmayan, dəyişdirilə bilməyən yanlış inanclar (izlənilmə, zəhərlənmə, böyüklük)
• Düşüncə nizamsızlığı: Nitqin dağınıq, kəsik-kəsik və ya mənasız olması
• Emosional küntləşmə: Duyğu ifadəsində azalma, reaksiyasızlıq
• Sosial geri çəkilmə: Münasibətlərdən qaçma, izolyasiya, tənhalıq üstünlüyü

Şizofreniya ilə Öhdəsindən Gəlmək üçün Nə Edilə Bilər?

Şizofreniyada peşəkar müalicə zəruridir, ancaq bəzi strategiyalar xəstəliyin idarə olunmasını dəstəkləyir və əlamətlərin nəzarət altında tutulmasına kömək edir.

Müalicəyə uyğunluq göstərmək: Psixiatr tərəfindən təklif olunan dərmanları müntəzəm və tam dozada istifadə etmək müalicənin təməlini təşkil edir. Dərman istifadəsini müstəqil şəkildə kəsmək və ya azaltmaq residivi tetikləyə bilər.

Müntəzəm terapiya seanslarına qatılmaq: Fərdi və qrup psixoterapiya seansları xəstəliyi anlamağa və əlamətlərlə öhdəsindən gəlmə bacarıqlarını inkişaf etdirməyə yardım edir.

Yuxu rejiminə diqqət etmək: Müntəzəm yuxu-oyanıqlıq saatları əlamətlərin nəzarət altında qalmasını dəstəkləyir. Yuxu pozuntuları residivə zəmin yaradır.

Stress idarəçiliyi bacarıqlarını öyrənmək: Nəfəs məşqləri, relaksasiya texnikaları və mindfulness tətbiqləri streslə öhdəsindən gəlməyi asanlaşdırır.

Alkoqol və maddə istifadəsindən qaçınmaq: Maddə istifadəsi əlamətləri şiddətləndirir və müalicə effektivliyini azaldır. Tamamilə uzaq durulması vacibdir.

Sosial dəstək sistemlərini qorumaq: Ailə və dostlarla əlaqədə qalmaq xəstəlik prosesində mühüm qoruyucu amildir. Sosial izolyasiyadan qaçınılmalıdır.

Şizofreniya Necə Müalicə Olunur?

Şizofreniya müalicəsində sübuta əsaslanan və beynəlxalq standartlara uyğun üsullar istifadə olunur. Mütəxəssis psixiatr və klinik psixoloq dəstəyi ilə hər bir fərdə xüsusi müalicə planı yaradılır. Multidisipliner yanaşma ilə bioloji, psixoloji və sosial amillər birlikdə qiymətləndirilir. Müalicə prosesi müntəzəm şəkildə izlənilir.

Antipsixotik Dərman Müalicəsi: Müalicənin əsas komponentidir. Atipik antipsixotiklər adətən ilk üstünlük verilən dərmanlardır. Dərman seçimi şəxsin əlamətlərinə, yan təsir profilinə və ümumi sağlamlıq durumuna görə həyata keçirilir. Doza tənzimlənməsi tədricən aparılır. Müalicəyə uyğunluq müntəzəm olaraq qiymətləndirilir. Uzunmüddətli istifadə residivləri qarşısını almaq üçün vacibdir.

Fərdi Psixoterapiya: Koqnitiv-davranışçı terapiya şəxsin sayıqlamalar və halüsinasiyalarla öhdəsindən gəlməsinə yardım edir. Düşüncə nümunələrini tanıma və dəyişdirmə bacarıqları qazandırır. Xəstəlik şüurunu artırır. Dərman müalicəsinə uyğunluğu dəstəkləyir. Stress idarəçiliyi və problem həll etmə bacarıqları öyrədilir.

Ailə Terapiyası və Psixotəhsil: Ailə üzvlərinə xəstəlik haqqında məlumat verilir. Ünsiyyət bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi təmin edilir. Ailə daxilində stressin azaldılmasına fokuslanılır. Residiv əlamətlərinin erkən fərq edilməsinə kömək edir. Ailə dəstəyi müalicə uğurunu artırır.

Sosial Bacarıq Təlimi: Şəxslərarası ünsiyyət bacarıqlarının inkişaf etdirilməsini təmin edir. Gündəlik həyat bacarıqlarının qazanılmasına fokuslanır. İş tapma və iş yerində çalışma bacarıqları öyrədilir. Problem həll etmə və qərar vermə qabiliyyətləri inkişaf etdirilir.

Peşə Reabilitasiyası: İş həyatına qayıdış üçün dəstək təmin edilir. Peşə öyrətmə proqramları təqdim olunur. Dəstəklənən məşğulluq xidmətləri verilir. Şəxsin qabiliyyətlərinə uyğun iş tapmasına kömək olunur.

Cəmiyyət Əsaslı Müalicə Proqramları: Sosial izolyasiyanın qarşısının alınması üçün qrup fəaliyyətləri təşkil edilir. Cəmiyyətə uyğunlaşmanı dəstəkləyən proqramlar təqdim olunur. Gündüz xəstəxanası və ev ziyarətləri ilə davamlılıq təmin edilir.

Böhran Müdaxiləsi və Yataqxana Müalicəsi: Kəskin psixotik hücumlar zamanı yataqxana müalicəsi lazım ola bilər. Böhran dövrlərində intensiv dəstək təmin edilir. Təhlükəsizlik və stabilizasiya prioritetdir. Daha sonra ambulator müalicəyə keçid planlaşdırılır.

Şizofreniya Müalicə Olunmazsa Nə Olar?

Şizofreniya müalicə olunmadıqda əlamətlər zamanla şiddətlənir və xronikləşir. Şəxsin reallıqla əlaqəsi tədricən zəifləyir. Halüsinasiyalar və sayıqlamalar daha intensiv və davamlı hal alır. Sosial münasibətlər tamamilə kəsilə və şəxs cəmiyyətdən təcrid ola bilər. İş və təhsil həyatı davam etdirilməz hal alır. Şəxsi qulluq və gigiyena ciddi şəkildə diqqətdən kənarda qalır. Maddə istifadəsi pozuntuları inkişaf riski yüksəlir. Depressiya və intihar düşüncələri sıxlaşır. Fiziki sağlamlıq problemləri ortaya çıxır və müalicə olunmur. Yaşayış və əsas həyat ehtiyaclarını ödəmə çətinləşir. Ailə və sosial dəstək sistemləri tükənir. Erkən və müntəzəm müalicə ilə bu mənfi gedişat qarşısı alına və şəxs funksional həyat sürə bilər.

Şizofreniya Diaqnozu Necə Qoyulur?

Şizofreniya diaqnozu təcrübəli psixiatr tərəfindən ətraflı klinik qiymətləndirmə ilə qoyulur. Diaqnoz prosesi DSM-5 diaqnoz kriterlərinə əsaslanır. Şəxsin əlamətlərinin ən azı altı ay davam etməsi və gündəlik funksiyalarda nəzərəçarpacaq pozulma olması lazımdır. İlk mərhələdə ətraflı psixiatrik müsahibə aparılır. Şəxsin və mümkünsə ailəsinin xəstəlik tarixçəsi alınır. Fiziki müayinə və neyroloji qiymətləndirmə həyata keçirilir. Üzvi səbəbləri istisna etmək üçün qan testləri, beyin görüntüləməsi və EEQ kimi müayinələr istənilə bilər. Maddə istifadəsi qiymətləndirilir. Digər psixiatrik pozuntular diferensial diaqnozda nəzərə alınır. Neyropsixiatrik testlərlə koqnitiv funksiyalar qiymətləndirilə bilər. Diaqnoz qoyulduqdan sonra şəxsə xüsusi müalicə planı yaradılır və müntəzəm izləmə başladılır.

Şizofreniya olan Yaxınıma Necə Kömək Edə Bilərəm?

Şizofreniya diaqnozu almış yaxınınıza dəstək olmaq xəstəlik prosesini müsbət istiqamətdə təsirləyə bilər. Düzgün yanaşma müalicə uğurunu artırır və residivləri qarşısını almağa kömək edir.

Xəstəlik haqqında məlumat əldə edin: Şizofreniyanın nə olduğunu, əlamətlərini və müalicə üsullarını öyrənin. Məlumat sahibi olmaq empatiya qurmanızı və düzgün dəstək təqdim etməyinizi asanlaşdırır.

Səbirli və anlayışlı olun: Xəstəlik əlamətləri şəxsin nəzarətində deyil. Tənqidçi və ya mühakimə edən olmaqdan qaçının. Şəxsə vaxt tanıyın və sağalma prosesinin yavaş irəliləyə biləcəyini qəbul edin.

Müalicəyə uyğunluğu dəstəkləyin: Dərman istifadəsi və terapiya seanslarına qatılım barədə yaxınınızı həvəsləndirin. Dərman istifadəsini xatırladın ancaq təzyiq etməyin. Psixiatr görüşlərinə müşayiət etməyi təklif edin.

Ünsiyyəti açıq saxlayın: Müntəzəm və sakit şəkildə ünsiyyət qurun. Sayıqlamalar və ya halüsinasiyalarla mübahisə etməyin, ancaq reallığı nəzakətlə xatırladın. Şəxsin hisslərini dinləyin və təsdiq edin.

Stress amilləri azaldın: Ailə daxilində mühiti sakit və proqnozlaşdırıla bilən saxlamağa çalışın. Yüksək səslə mübahisələrdən qaçının. Aydın gözləntilər qoyun ancaq həddindən artıq tələblərdə olmayın.

Sosial əlaqələri təşviq edin: Yaxınınızın təcrid olmasını qarşısını alın. Yüngül sosial fəaliyyətlərə qatılmasını dəstəkləyin. Ailə toplantılarına daxil edin ancaq məcburiyyət etməyin.

Öz sağlamlığınıza diqqət edin: Baxıcı olaraq özünüzə də vaxt ayırın. Zəruri olduqda peşəkar dəstək alın. Dəstək qruplarına qatılmağı düşünün. Tükənmişlik yaşamamaq üçün sərhədlərinizi qoruyun.

Residiv əlamətlərini tanıyın: Xəstəlik əlamətlərinin şiddətləndiyi erkən işarətləri öyrənin. Yuxu rejimində pozulma, sosial geri çəkilmədə artım və ya qəribə davranışlarda artış görsəniz psixiatrla əlaqə saxlayın.