Uçucu Maddə Asılılığı

Uçucu Maddə Asılılığı Nədir?

Uçucu maddə asılılığı buxarlaşdırılaraq tənəffüs olunan kimyəvi maddələrin müntəzəm istifadəsi nəticəsində inkişaf edən ciddi maddə istifadə pozuntusudur. Bu maddələr gündəlik həyatda geniş şəkildə tapılır və nəzarət edilə bilməyən istifadə davamlı zərərlərə yol açır.

Uçucu maddələr beş əsas kateqoriyada təsnifləşdirilir:

• Həlledicilər: Boya incəltici, cilalayıcı, yapışdırıcı, benzin, tiner və parlatma maddələri
• Qazlar: Çaxmaq qazı, bütan, propan, aerozol spreylər və anesteziya qazları
• Aerozol spreylər: Sprey boya, deodorant, saç spreyi və təmizləmə məhsulları
• Nitritlər: Otaq ətirləri və bəzi dərmanların uçucu formaları
• Uçucu anesteziklər: Efir, xloroform və halotan kimi tibbi maddələr

Uçucu Maddə Asılılığının Yaranmasına Səbəb Olabiləcək Risk Faktorları Hansılardır?

Uçucu maddə asılılığı inkişafını təsirləyən bir çox risk amili mövcuddur. Xüsusilə uşaqlıq və yeniyetməlik dövründə bu risk amillərinə məruz qalma asılılıq ehtimalını əhəmiyyətli dərəcədə artırır:

• Erkən yaş: Uşaqlıq və yeniyetməlik dövründə başlayan istifadə ən əhəmiyyətli risk amilidir
• Aşağı sosioiqtisadi səviyyə: Maddi çatışmazlıqlar və yoxsulluq şərtləri riski artırır
• Ailə daxili problemlər: Valideyn etinasızlığı və istismarı, ailə daxili zorakılıq, dağılmış ailə quruluşu
• Valideyn maddə istifadəsi: Ailədə maddə və ya spirt asılılığı öyküsünün olması
• Yaşıd təsiri: Maddə istifadə edən dost mühiti və mənfi sosial mühit
• Təhsil çatışmazlığı: Məktəb uğursuzluğu, məktəbi buraxma və ya nizamsız iştirak
• Psixoloji problemlər: Depressiya, narahatlıq, travma və ya davranış pozuntuları
• Asan əlçatanlıq: Maddələrin qanuni və ucuz olması, evlərdə tapılması
• Məlumat çatışmazlığı: Uçucu maddələrin zərərləri mövzusunda kifayət qədər fərqindəlik olmaması
• Ətraf mühit amilləri: Küçədə yaşama, cinayətə qarışma və ya sosial dəstək sistemlərinin qeyri-kafilik

Şəxsin Uçucu Maddə Asılısı Olduğu Necə Başa Düşülür?

Uçucu maddə asılılığı fiziki, davranışçı və psixoloji dəyişikliklərlə özünü göstərir. Şəxsin burnunda, ağzında və ya geyimlərində kimyəvi qoxu olması ən aydın əlamətdir. Dəridə və dodaqlarda yanıq izləri, burun ətrafında qızarma və döküntülər müşahidə oluna bilər. Danışıqda və yerişdə balanssızlıq, koordinasiya pozuntusu tez-tez qarşılaşılan əlamətlərdir. Göz qızarması, həddindən artıq gözyaşı və gözlərdə sululaşma diqqət çəkir. Ani çəki itkisi, iştahsızlıq və ümumi görünüşdə pozulma ortaya çıxır. Davranışçı olaraq gizlilik, yalan danışma və aqressiv tutumlar artır. Məktəb və ya iş performansında aydın azalma, davamsızlıq görülür. Yuxu düzəni pozulur, gündüz yuxulu və yorğun halda olur. Maddəni saxlamaq üçün plastik torbalar, konserv qutuları kimi əşyalar saxlama diqqət çəkir.

Uçucu Maddə Asılılığının Səbəb Olduğu Problemlər Hansılardır?

Uçucu maddə asılılığı həyatı təhlükə altına alan ciddi sağlamlıq problemlərinə yol açır. Bu problemlər akut və xronik olaraq iki kateqoriyada qiymətləndirilir:

Akut Sağlamlıq Problemləri

Ani ürək dayanması və ölüm riski, şüur itkisi və koma, zəhərlənmə və asfiksiya, tutmalar və qıcolmalar, şiddətli baş ağrısı və ürək bulanması, qusma və koordinasiya itkisi. Akut təsirlər istifadə zamanı və ya dərhal sonra ortaya çıxır və həyatı təhlükə altına ala bilər.

Xronik Sağlamlıq Problemləri

Davamlı beyin zərəri və koqnitiv pozuntular, yaddaş itkisi və öyrənmə çətinlikləri, qaraciyər və böyrək çatışmazlığı, sümük iliyi zərəri və qan pozuntuları, eşitmə itkisi və görmə problemləri, sinir sistemi zərəri və əzələ zəifliyi, ürək ritm pozuntuları, tənəffüs sistemi xəstəlikləri. Xronik istifadə davamlı orqan zərərlərinə və geri dönməyən itkilərə səbəb olur.

Psikososial Problemlər

Ailə münasibətlərində ciddi pozulmalar və təcrid, məktəb uğursuzluğu və təhsil həyatının sona çatması, işsizlik və iqtisadi çöküş, cinayətə qarışma və hüquqi problemlər, sosial təcrid və cəmiyyətdən qopma, intihar düşüncələri və cəhdləri. Müalicə olunmadıqda həyat keyfiyyəti ciddi şəkildə azalır və ölüm riski yüksəkdir.

Uçucu Maddə Asılılığı ilə Birlikdə Ən Tez-tez Rast Gəlinən Psixoloji Problemlər Hansılardır?

Uçucu maddə asılılığı tez-tez digər psixoloji problemlərlə birlikdə görülür və bu vəziyyətlər bir-birini mənfi təsirləyir. Major depressiya və distimiya ən geniş yayılmış müşayiət edən duyğu durumu pozuntularıdır və asılılıq prosesini ağırlaşdırır. Yaygın narahatlıq pozuntusu, panik atak və sosial fobiya tez-tez qarşılaşılan narahatlıq spektri problemləridir. Diqqət çatışmazlığı və hiperaktivlik pozuntusu olan uşaq və yeniyetmələrdə uçucu maddə istifadəsi riski yüksəkdir. Travma sonrası stress pozuntusu öyküsü olan şəxslərdə maddə istifadəsi öhdəsindən gəlmə üsulu olaraq ortaya çıxa bilər. Davranış pozuntusu və qarşı gəlmə pozuntusu xüsusilə yeniyetmələrdə tez görülür. Şəxsiyyət pozuntuları xüsusilə antisosial və sərhəd şəxsiyyət pozuntusu ilə birlikdə gedə bilər. Xronik istifadədə halüsinasiyalar, paranoya və psikotik əlamətlər inkişaf edə bilər. Bu müşayiət edən vəziyyətlərin müalicəsi asılılıq müalicəsinin uğuru üçün kritik əhəmiyyət daşıyır.

Yaxını Uçucu Maddə Asılısı Olanlara Yönəlik Məlumatlandırmalar

Yaxınınızın uçucu maddə asılısı olduğunu fərq etmək çox çətin ola bilər ancaq erkən müdaxilə həyat xilas edicidir. Əvvəlcə sakit qalın və şəxsi günahlandırmadan vəziyyəti danışmağa çalışın. Asılılığın xəstəlik olduğunu unutmayın və şəxsə dəstək verin. Evdə uçucu maddələrin olduğu məhsulları təhlükəsiz yerlərə yerləşdirin və girişi əngəlləyin. Peşəkar kömək almanız kritik əhəmiyyət daşıyır, gecikmədən mütəxəssis psixiatr və klinik psixoloq dəstəyi alın. Şəxsə maddə alması üçün pul verməkdən qaçının və aydın sərhədlər qoyun. Öz emosional sağlamlığınızı qorumaq üçün ailə məsləhətçiliyi və ya dəstək qruplarına qatıla bilərsiniz. Müalicə prosesində səbirli olun və nüksləri təbii proses olaraq qəbul edin. Yaxınınızla açıq ünsiyyət qurun, mühakimə etmədən dinləyin və sağalma yolculuğunda yanında olduğunuzu hiss etdirin.

Uçucu Maddə Asılılığı Necə Müalicə Olunur?

Uçucu maddə asılılığının müalicəsi multidisipliner yanaşma tələb edən əhatəli prosesdir. Müalicəyə başlamazdan əvvəl mütəxəssis psixiatr və klinik psixoloq tərəfindən ətraflı qiymətləndirmə aparılır və şəxsə xüsusi müalicə planı formalaşdırılır. İlk mərhələdə tibbi nəzarət altında detoksifikasiya prosesi idarə olunur və ortaya çıxan fiziki problemlər müalicə olunur. Koqnitiv-Davranışçı Terapiya ilə maddə istifadəsinə yol açan düşüncə və davranış qəlibləri dəyişdirilir, sağlam öhdəsindən gəlmə bacarıqları inkişaf etdirilir. Motivasiya görüşü texnikaları ilə şəxsin müalicəyə bağlılığı artırılır və dəyişim motivasiyası gücləndirilir. Ailə terapiyası ilə ailə dinamikaları tənzimlənir və dəstəkləyici mühit yaradılır. Qrup terapiyası ilə yaşıd dəstəyi təmin olunur və sosial bacarıqlar inkişaf etdirilir. Müşayiət edən depressiya, narahatlıq və ya DƏHP kimi vəziyyətlər üçün dərman müalicəsi və psixoterapiya eyni vaxtda tətbiq olunur. Müalicə sonrası nüks qarşısının alınma strategiyaları inkişaf etdirilir, müntəzəm izləmə aparılır və uzunmüddətli sağalma dəstəklənir.