Uşaq və Yeniyetmələrdə Maddə Asılılığı

Uşaq və Yeniyetmələrdə Maddə İstifadəsi və Asılılığın İnkişafı üçün Risk Yaradan Amillər Hansılardır?

Uşaq və yeniyetmələrdə maddə istifadəsi və asılılıq inkişafı bir çox fərqli faktorun qarşılıqlı təsiri ilə ortaya çıxan mürəkkəb bir prosesdir. Bioloji, psixoloji, ailə və sosial faktorlar bir yerə gələrək gənclərin maddə istifadə etmə riskini artıra bilər. Bu risk faktorlarının erkən dövrdə tanınması və lazımi tədbirlərin alınması qoruyucu işlər baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır.

Risk Faktorları:

• Ailədə maddə asılılığı və ya psixiatriya xəstəliyi anamnezi mövcud olması
• İlk maddə istifadəsinin erkən yaşda başlaması
• Diqqət çatışmazlığı, depressiya və ya davranış pozğunluqları kimi psixiatriya diaqnozları
• Ailə daxili zorakılıq, laqeydlik və ya sui-istifadə yaşantıları
• Aşağı sosial-iqtisadi səviyyə və yetərsiz təhsil imkanları
• Maddə istifadə edən həmyaşıd mühiti və həmyaşıd təzyiqi
• Akademik uğursuzluq və məktəbə uyğunsuzluq
• Maddələrə asan çıxış imkanı
• Travmatik həyat təcrübələri
• Yüksək impulsivlik və risk alma meyli
• Yetərsiz valideyn nəzarəti və kontrolu
• Zəif sosial dəstək sistemləri
• Mediada maddə istifadəsinin normallaşdırılması
• Yeniyetmə beyninin inkişafını tamamlamamış olması

Yeniyetmələrin Tez-tez İstifadə Etdikləri Maddələr Hansılardır?

Yeniyetməlik dövründə gənclər müxtəlif psikoaktiv maddələri sınaya və ya müntəzəm istifadə edə bilərlər. Maddə istifadəsi adətən maraq, həmyaşıd təzyiqi və qrup daxilində yer alma istəyi ilə başlayır.

Alkoqol və siqaret yeniyetmələrin ən tez-tez istifadə etdikləri maddələrdir. Sosial mühitlərdə asanlıqla əldə edilə bilir və cəmiyyət tərəfindən qəbul görməsi səbəbindən sınama nisbəti yüksəkdir. Adətən maddə istifadəsinə keçiddə ilk pilləkən olaraq qəbul edilir.

Esrar (kənəvir, mariхuana) qanuna zidd maddələr arasında yeniyetmələrin ən çox təcrübə etdikləri növdür. Bəzi gənclər tərəfindən zərərsiz qəbul edilsə də beyin inkişafını mənfi təsir edir və öyrənmə, hafizə və motivasiya problemlərinə yol açır.

Sintetik kannabinoidlər və bonzai kimi yeni nəsil maddələr ucuz və asan əldə edilə bilməsi səbəbindən təhlükə yaradır. Tərkibləri tam olaraq bilinmədiyi üçün proqnozlaşdırıla bilməyən sağlamlıq riskləri daşıyır.

Uçucu maddələr tiner, yapışdırıcı və aerosol kimi ev mühitində olan məhsullardır. Xüsusilə gənc yaş qruplarında görülə bilər və ciddi beyin zədəsinə səbəb ola bilər.

Stimulyant maddələr ekstazi, amfetamin törəmələri kimi maddələr şənlik mühitlərində və ya enerji artımı üçün istifadə olunur. Ürək problemləri və psikotik əlamətlərə yol aça bilər.

Reseptli dərmanların sui-istifadəsi son illərdə gənclər arasında artan bir problemdir. Ağrı kəsicilər, yuxu dərmanları və narahatlıq dərmanları səhv məqsədlər üçün istifadə edilə bilər.

Uşağımın Maddə İstifadə Etdiyini Necə Başa Düşə Bilərəm? Əlamətləri Hansılardır?

Valideynlərin uşaqlarında maddə istifadəsini erkən fərq etməsi müdaxilə baxımından son dərəcə vacibdir. Maddə istifadəsinin əlamətləri fiziki, davranış və emosional sahələrdə özünü göstərə bilər. Birdən çox əlamətlərin bir yerdə görülməsi diqqətlə qiymətləndirilməlidir.

Əlamətlər:

Fiziki dəyişikliklər:

• Gözlərdə qızarma və ya göz bəbəklərində böyüklük dəyişimi
• Ani çəki dəyişiklikləri
• Yuxu rejimində pozulmalar
• Şəxsi baxıma laqeydlik
• Üzərində qeyri-adi qoxular
• Gözlük və ya damla istifadəsi

Davranış dəyişiklikləri:

• Məktəb uğurunda düşüş
• Dərsə və məktəbə laqeydlik
• Həmyaşıd mühitinin dəyişməsi
• Yeni dostlar haqqında məlumat verməmə
• Ailə daxili fəaliyyətlərdən qaçınma
• Pul tələblərinin artması
• İzah edilə bilməyən xərclər
• Evdən əşya itkiləri
• Tez-tez yalan danışma
• Ani qəzəb və aqressivlik
• Əhval-ruhiyyədə həddindən artıq dəyişkənlik
• Şifrəli danışıqlar

Uşağımın Maddə İstifadə Etdiyindən Şübhələnirsəm Nə Etməliyəm?

Uşağınızın maddə istifadə etdiyindən şübhələndiyiniz zaman düzgün addımları atmaq həm münasibətinizi qorumaq, həm də təsirli müdaxilə üçün vacibdir. İttihamedici yanaşma əvəzinə dəstəkləyici və həll yönümlü münasibət qəbul etməlisiniz.

Etməli Olduqlarınız:

Sakit və anlayışlı olun: Qəzəblə yanaşmaq uşağınızı uzaqlaşdırır. Narahatlıqlarınızı sakit şəkildə ifadə edin. “Sənin üçün narahatam, son zamanlarda bəzi dəyişikliklər fərq etdim” deyərək başlaya bilərsiniz.

Müşahidələrinizi paylaşın: Konkret davranış dəyişikliklərini qeyd edin. “Son bir ayda fərqli bir həmyaşıd qrupu ilə vaxt keçirdiyini görürəm” kimi nümunələr verin. İttiham etmədən, maraqlanaraq yanaşın.

Dinləyin: Uşağınızın nə deyəcəyini diqqətlə dinləyin. Dərhal mühakimə etməyin, hisslərini başa düşməyə çalışın. Açıq uclu suallar verin.

Məlumat əldə edin: Maddə istifadəsi və təsirləri haqqında araşdırma aparın. Narahatlıqlarınızı mühakiməsiz paylaşın.

Peşəkar dəstək alın: Uşaq və yeniyetmə psixiatrından və ya asılılıq mütəxəssisindən görüş ayırdın. Erkən müdaxilə müalicə şansını artırır.

Ailə dəstəyi təmin edin: Ailə terapiyası prosesin əhəmiyyətli bir hissəsidir. Ailənin bütövlükdə prosesə daxil olması lazımdır.

Dəstək qruplarına qatılın: Oxşar təcrübələri yaşayan ailələrlə görüşün. Emosional dəstək və praktik tövsiyələr alın.

Uşaq və Yeniyetmələrdə Maddə Asılılığının Özü ilə Birlikdə İnkişaf Edən Psixiatrik Xəstəliklər Hansılardır?

Maddə istifadəsi və asılılıq uşaq və yeniyetmələrdə müxtəlif psixiatriya pozğunluqlarının inkişafına zəmin hazırlaya bilər və ya mövcud xəstəlikləri şiddətləndirə bilər. Bu vəziyyət müalicə prosesini daha mürəkkəb hala gətirir və hər iki durumun birlikdə ele alınmasını tələb edir.

İnkişaf Edə Biləcək Psixiatrik Xəstəliklər:

• Depressiya: Davamlı kədər, ümidsizlik, maraq və həzz itkisi görülür
• Narahatlıq pozğunluqları: Həddindən artıq narahatlıq, panik ataklar və sosial fobiyalar ortaya çıxa bilər
• Diqqət çatışmazlığı və hiperaktivlik pozğunluğu: DEHB əlamətləri maddə istifadəsi ilə şiddətlənir
• İki uçlu əhval-ruhiyyə pozğunluğu: Manikal və depressiv dövrələr təhrik edilə bilər
• Psikotik pozğunluqlar: Sanrılar, varsanılar və düşüncə pozğunluqları inkişaf edə bilər
• Travma sonrası stress pozğunluğu: Travma əlamətləri maddə istifadəsi ilə pisləşir
• Davranış pozğunluğu: Qaydalara əməl etməmə və aqressiv davranışlar görülür
• Qarşı gəlmə-qarşı durma pozğunluğu: Otoriteye qarşı davamlı mənfi münasibət sərgilənir
• Yemək pozğunluqları: Anoreksiya və ya bulimiya müşayiət edə bilər
• Obsesiv kompulsiv pozğunluq: Takıntı və zorlantılar artır
• Yuxu pozğunluqları: Yuxu rejimi pozulur
• Şəxsiyyət pozğunluqları: Yeniyetməlikdə başlayan maddə istifadəsi şəxsiyyət inkişafını təsir edir
• İntihar düşüncəsi və cəhdləri: İntihar riski əhəmiyyətli dərəcədə artır
• Özünə zərər vermə davranışları: Kəsmə, yanıq kimi davranışlar tezləşir
• Sosial fobiya: Sosial mühitlərdə intensiv narahatlıq yaşanır
• Ayrılma narahatlığı: Xüsusilə gənc yaş qruplarında görülür
• Öyrənmə çətinlikləri: Bilişsel funksiyalar mənfi təsirlənir
• Əhval-ruhiyyə düzensizliyi: Həddindən artıq hiss dalğalanmaları ortaya çıxır

Ailələrin Uşaq və Yeniyetmələrdə Maddə Asılılığını Qarşısını Almaq üçün Etməsi Lazım Olanlar Hansılardır?

Ailələrin maddə istifadəsini qarşısını almaqdakı rolu son dərəcə vacibdir. Qoruyucu ailə mühiti, güclü ünsiyyət və şüurlu yanaşma gənclərin maddə istifadəsindən uzaq qalmasına töhfə verir.

Ailələrin Etməli Olduqları:

• Maddə istifadəsi haqqında erkən yaşdan başlayaraq açıq danışın
• Uşağınıza yaxşı bir rol model olun
• Güclü emosional bağ qurun və keyfiyyətli vaxt keçirin
• Aydın sərhədlər və qaydalar müəyyənləşdirin
• Həmyaşıd mühitini tanıyın
• Məktəb performansını izləyin
• Maraq sahələrinə yönləndirin
• Stresslə başa çıxma bacarıqlarını öyrədin
• Media istifadəsini izləyin
• “Xeyr” demə bacarığı qazandırın
• Erkən xəbərdarlıq əlamətlərində mütəxəssis dəstəyi alın
• Ailə daxili problemləri həll edin
• Özünüzü məlumatlandırın
• Müsbət davranışları təqdir edin
• Uşağınızın yanında olun
• Yeniyetməlik dövründə səbirli olun
• Evdəki maddələri təhlükəsiz saxlayın
• Qoruyucu proqramlara qatılın
• Məsuliyyət hissi inkişaf etdirin
• Uğurlarını qeyd edin

“Xeyr” Demə Üsulları:

Uşağınıza maddə təklifi aldıqda necə rədd edə biləcəyini öyrədin:

• Sadə Xeyr: “Xeyr, təşəkkür edirəm”
• Açıq Rədd Etmə: “Mən istifadə etmirəm”
• Bəhanə Göstərmə: “Tələsirəm, getməliyəm”
• Təxirə salmaq: “Bəlkə başqa vaxt”
• Mövzunu Dəyişdirmək: “Gəlin başqa bir şey edək”
• Xeyr Təkrarı: “Xeyr” deməyə davam etmək
• Mühitdən Ayrılma: Xeyr deyib getmək
• Görmədən Gəlmə: Təklifi eşitməmiş kimi davranma
• Mühitdən Qaçınma: Risk olan yerlərdən uzaq durmaq

Uşaq və Yeniyetmələrdə Maddə Asılılığı Necə Müalicə Olunur?

Uşaq və yeniyetmələrdə maddə asılılığı müalicəsi multidisiplinar bir yanaşma tələb edir. Mütəxəssis psixiatr və klinik psixoloq dəstəyi ilə sübuta əsaslanan üsullar istifadə edilərək hər bir fərdə xüsusi müalicə planı yaradılır. Müalicə prosesi maddə istifadəsinin şiddəti, müşayiət edən psixiatriya xəstəlikləri və fərdin sosial dəstək sisteminə görə şəkillənir.

Müalicə Üsulları:

Ətraflı Qiymətləndirmə: İlk mərhələdə psixiatriya qiymətləndirməsi, maddə istifadə anamnezi və ailə dinamikləri araşdırılır.

Fərdi Psixoterapiya: İdrak-davranış terapiyası, motivasiya artırıcı müsahibə və dialektik davranış terapiyası kimi sübuta əsaslanan üsullarla maddə istifadə səbəbləri və başa çıxma bacarıqları üzərində işlənilir.

Ailə Terapiyası: Ailə daxili ünsiyyət gücləndirilir, dəstəkləyici ev mühiti yaradılır və ailə bağları bərpa edilir.

Qrup Terapiyası: Oxşar yaşantıları olan gənclərlə bir yerə gələrək sosial dəstək alınır və tək olmadığını görmə fürsəti təmin olunur.

Farmakoloji Müalicə: Müşayiət edən depressiya, narahatlıq və ya DEHB kimi psixiatriya pozğunluqları üçün dərman müalicəsi tətbiq olunur və çəkilmə əlamətləri idarə edilir.

Yatılı Müalicə Proqramları: İntensiv maddə istifadəsi, ciddi çəkilmə əlamətləri və ya müşayiət edən ağır psixiatriya xəstəliyi vəziyyətlərində strukturlaşdırılmış yatılı müalicə proqramları üstünlük verilir.Reabilitasiya və İzləmə: Ayıqlıq sonrası həyat bacarıqlarının qazandırılması, nüks riskinin azaldılması və müntəzəm izləmə ilə uzunmüddətli uğur təmin olunur.