Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Diqqət Əskikliyi və Hiperaktivlik Pozuntusu

Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Diqqət Əskikliyi və Hiperaktiv Pozuntu (DƏHP) Nədir?

Diqqət Əskikliyi və Hiperaktivlik Pozuntusu (DƏHP) uşaqlıq çağında başlayan neyroinkişaf vəziyyətidir. Diqqət müddətində qısalma, impulsivlik və hiperaktivliklə xarakterizə olunur. Bu əlamətlər gündəlik həyatda, məktəb uğurunda və sosial münasibətlərdə əhəmiyyətli çətinliklər yaradır. Yaşa uyğun olmayan səviyyədə diqqətsizlik, həddindən artıq hərəkətlilik və səbirsizlik müşahidə olunur. DƏHP uyğun müalicə və dəstəklə uğurla idarə oluna bilən vəziyyətdir. Erkən diaqnoz və müdaxilə uşağın akademik və sosial inkişafı üçün kritik əhəmiyyət daşıyır. Mütəxəssis qiymətləndirməsi və multidisipliner yanaşma müalicənin təməlini təşkil edir.

Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Diqqət Əskikliyi və Hiperaktivlik Pozuntu (DƏHP) Növləri Hansılardır?

DƏHP DSM-5 diaqnoz kriterlərinə görə üç əsas alt tipə ayrılır. Hər alt tip fərqli əlamət nümunələri göstərir və uşağın gündəlik funksionallığını müxtəlif şəkillərdə təsirləyir. Diqqətsizlik əlamətləri ön planda olan uşaqlar daha çox akademik çətinliklərlə qarşılaşarkən hiperaktivlik-impulsivlik əlamətləri dominant olanlarda davranış problemləri daha nəzərəçarpandır. Kombinə tiplə hər iki əlamət qrupu da müşahidə olunur. Alt tiplər zamanla dəyişə bilər və yeniyetməlik dövründə hiperaktivlik əlamətləri azala bilər. Düzgün alt tipin müəyyənləşdirilməsi müalicə planlaşdırılması üçün vacibdir. Hər uşağın əlamət profili fərdidir və müalicə yanaşması buna görə formalaşdırılır.

Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Diqqət Əskikliyi və Hiperaktivlik Pozuntu (DƏHP) Nədən Qaynaqlanır?

DƏHP-nin inkişafında birdən çox amil rol oynayır. Beyin kimyası və quruluşundakı fərqliliklər mühüm təsir göstərən amildir.

Genetik Amillər: Ailədə DƏHP öyküsü mövcudluğunda uşaqda DƏHP müşahidə olunma ehtimalı əhəmiyyətli dərəcədə artır. Beyin inkişafını və nörotransmitter sistemlərini təsirləyən genetik amillər rol oynayır. Ancaq genetik meyllilik təkbaşına müəyyənedici deyil.

Neyrobioloji və Ətraf Mühit Amilləri: Beynin icra funksiyalarından məsul bölgələrində struktur və funksional fərqliliklər müşahidə olunur. Hamiləlik zamanı siqaret, spirt istifadəsi və ya aşağı doğum çəkisi risk amilləridir. Erkən uşaqlıq dövründə travma və ya xronik stress də əlamətlərin şiddətini təsirləyə bilər. Ətraf mühit toksinlərinə məruz qalma da araşdırılan amillər arasındadır.

Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Diqqət Əskikliyi və Hiperaktivlik Pozuntu (DƏHP) Əlamətləri Hansılardır?

DƏHP əlamətləri diqqətsizlik, hiperaktivlik və impulsivlik olmaq üzrə üç əsas sahədə özünü göstərir. Əlamətlərin ən azı altı ay boyunca iki fərqli mühitdə (ev və məktəb kimi) müşahidə olunması və yaşa uyğun inkişaf səviyyəsini əngəlləməsi tələb olunur. Erkən diaqnoz və müdaxilə uşağın akademik uğurunu və sosial münasibətlərini müsbət təsirləyir.

• Təfərrüatlara diqqət yetirə bilməmə və diqqətsiz səhvlər etmə
• Uzun müddət diqqəti saxlaya bilməmə və asanlıqla diqqətinin dağılması
• Dinləmir kimi görünmə və təlimatlara əməl edə bilməmə
• Vəzifələri və fəaliyyətləri təşkil edə bilməmə
• Davamlı diqqət tələb edən vəzifələrdən qaçınma
• Əşyalarını tez-tez itirmə və unutqanlıq
• Yerində dura bilməmə, davamlı hərəkət etmə ehtiyacı
• Uyğunsuz vaxtlarda qaçma və ya dırmaşma
• Növbəsini gözləyə bilməmə və başqalarının sözünü kəsmə

Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Diqqət Əskikliyi və Hiperaktivlik Pozuntu (DƏHP) üçün Dərman Müalicəsi Necə Olur?

Dərman müalicəsi DƏHP-nin idarə edilməsində olduqca təsirli üsuldur. Mütəxəssis psixiatr tərəfindən uşağın yaşı, əlamət şiddəti və ümumi sağlamlıq vəziyyəti qiymətləndirilərək dərman seçimi aparılır. Təhrikləyici və təhrikləyici olmayan dərman seçimləri mövcuddur. Dərmanlar beyin kimyasını tənzimləyərək diqqət müddətini artırır və hiperaktivlik əlamətlərini azaldır. Müalicə prosesi müntəzəm olaraq izlənilir və doza tənzimləmələri həyata keçirilir. Dərman müalicəsi adətən psixoterapiya və davranışsal müdaxilələrlə birlikdə planlaşdırılır. Yan təsirlər yaxından izlənilir və ailələrə ətraflı məlumatlandırma aparılır. Hər uşağa xüsusi müalicə planı formalaşdırılır və müalicəyə uyğunluq müntəzəm nəzarətlərlə qiymətləndirilir.

Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Diqqət Əskikliyi və Hiperaktivlik Pozuntu (DƏHP) ilə Öhdəsindən Gəlmək üçün Nə Edilə Bilər?

DƏHP ilə öhdəsindən gəlməkdə strukturlaşdırılmış rutinlər və dəstəkləyici strategiyalar böyük əhəmiyyət daşıyır. Aydın qaydalar və ardıcıl gündəlik proqramlar uşağın özünü təhlükəsiz hiss etməsini təmin edir. Vəzifələr kiçik addımlara bölünərək konkret hədəflər qoyulmalıdır. Müsbət davranışların mükafatlandırılması motivasiyanı artırır. Müntəzəm fiziki fəaliyyət və kifayət qədər yuxu əlamətləri azaldır. İş mühitinin diqqəti dağıdan elementlərdən təmizlənməsi vacibdir. Vizual xatırladıcılar və vaxt idarəçiliyi vasitələri istifadə oluna bilər. Məktəblə ünsiyyətdə olmaq və müəllimlər ilə əməkdaşlıq etmək akademik uğuru dəstəkləyir. Peşəkar psixoterapiya dəstəyi ilə birlikdə ailə təhsili də tövsiyə olunur.

Diqqət Əskikliyi və Hiperaktivlik Pozuntu (DƏHP) Olan Uşaqların Ana və Atalarına Tövsiyələr

DƏHP olan uşaqların valideynləri dəstəkləyici və strukturlaşdırılmış mühit yaradaraq övladlarının inkişafını müsbət istiqamətdə təsirləyə bilərlər. Ardıcıl yanaşma və səbir müalicə prosesinin uğuru üçün kritik əhəmiyyət daşıyır. Aşağıdakı tövsiyələr gündəlik həyatda qarşılaşılan çətinliklərin idarə edilməsinə kömək edir.

• Aydın, qısa və konkret təlimatlar verin, mürəkkəb yönərgələrdən qaçının
• Gündəlik rutinlər yaradın və ardıcıl proqram izləyin
• Müsbət davranışları fərq edin və mükafatlandırın, tənqiddən çox tərifə fokuslanın
• Vəzifələri kiçik addımlara bölün və hər addımı tamamladıqca gücləndirin
• İş sahəsini nizamlı, sakit və diqqəti dağıdan elementlərdən uzaq tutun
• Göz təması yaradaraq ünsiyyət qurun və övladınızın diqqətini çəkdiyinizdən əmin olun
• Fiziki fəaliyyətə təşviq edin, müntəzəm məşq əlamətləri azaldır
• Ardıcıl yuxu rutini formalaşdırın, kifayət qədər və keyfiyyətli yuxu vacibdir
• Ekran müddətini məhdudlaşdırın və məzmun nəzarəti aparın
• Sosial bacarıqları dəstəkləyin, dostluq münasibətlərinə rəhbərlik edin
• Müəllimlər ilə müntəzəm ünsiyyətdə olun və məktəb mühitində lazımi düzənləmələri müzakirə edin
• Övladınızın güclü tərəflərini kəşf edin və dəstəkləyin
• Özünüzə də vaxt ayırın, valideyn olaraq özünüzü gücləndirin
• Qəzəb və məyusluq anlarında sakit qalmağa çalışın
• DƏHP haqqında özünüzü təhsil edin, məlumat güc verir
• Övladınızın hisslərini anlamağa çalışın və empatiya göstərin
• Ailə daxili ünsiyyəti güclə ndirin, açıq və dəstəkləyici mühit yaradın
• Peşəkar dəstək alın, terapiya və valideyn təhsil proqramlarına qatılın
• Övladınızla keyfiyyətli vaxt keçirin, təkbətək maraq göstərin
• Real gözləntiləri formalaşdırın, övladınızı başqaları ilə müqayisə etməyin
• Bacı-qardaş münasibətlərini balanslaşdırın, ədalətli davranın
• Stresli vəziyyətlərdə nəfəs məşqləri və rahatlaşma texnikalarından istifadə edin
• Dəstək qruplarına qatılaraq digər ailələrlə təcrübə paylaşın

Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Diqqət Əskikliyi və Hiperaktivlik Pozuntu (DƏHP) Necə Müalicə Olunur?

DƏHP müalicəsində sübuta əsaslanan və fərdiləşdirilmiş yanaşmalar istifadə olunur. Mütəxəssis psixiatr və klinik psixoloq dəstəyi ilə əhatəli müalicə planı formalaşdırılır. Müalicə uşağın yaşı, əlamət şiddəti və fərdi ehtiyaclarına görə şəkilləndirilir. Multidisipliner yanaşma ilə bioloji, psixoloji və sosial amillər birlikdə nəzərdən keçirilir. Dərman müalicəsi, psixoterapiya və psixotəhsil bir araya gətirilərək bütöv yanaşma mənimsənilir. Ailə qatılımı və məktəb əməkdaşlığı müalicənin mühüm komponentləridir. Müalicə prosesi müntəzəm nəzarətlərlə izlənilir və lazım gəldikdə yeniləmələr aparılır. Erkən müdaxilə uşağın uzunmüddətli inkişafı üçün kritik əhəmiyyət daşıyır.

Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Diqqət Əskikliyi və Hiperaktivlik Pozuntu (DƏHP) Müalicə Olunmazsa Nə Olar?

Müalicə olunmayan DƏHP uşağın akademik, sosial və emosional inkişafını mənfi təsirləyir. Məktəb uğurunda azalma, sinif təkrarı və təhsil həyatından erkən ayrılma riski artır. Sosial münasibətlərdə çətinliklər yaşanır və aşağı özünəinam inkişaf edə bilər. Yeniyetməlik dövründə riskli davranışlara meyillik, maddə istifadəsi və qəza riski yüksəlir. Yetkinlik dövründə də əlamətlər davam edə bilər və iş həyatında, şəxslərarası münasibətlərdə problemlər yaşana bilər. Müşayiət edən narahatlıq, depressiya kimi ruhi sağlamlıq problemləri inkişaf etmə ehtimalı əhəmiyyətli dərəcədə artır. Erkən diaqnoz və uyğun müalicə ilə bu mənfi nəticələrin qarşısı alına və uşaq potensialını reallaşdıra bilər.

Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Diqqət Əskikliyi və Hiperaktivlik Pozuntu (DƏHP) Diaqnozu Necə Qoyulur?

DƏHP diaqnozu əhatəli klinik qiymətləndirmə nəticəsində qoyulur. Mütəxəssis psixiatr və ya uşaq psixiatrı tərəfindən aparılan qiymətləndirmədə DSM-5 diaqnoz kriterləri istifadə olunur. Proses uşağın keçmişi, ailə öyküsü və fərqli mühitlərdəki davranışlarının ətraflı araşdırılmasını əhatə edir.

Tibbi müayinə ilə digər mümkün səbəblərin istisna edilməsi

Uşaq, valideyn və müəllimlər ilə aparılan görüşlər və müşahidələr

Standartlaşdırılmış DƏHP qiymətləndirmə ölçüləri və sorğuların tətbiqi

Müşayiət edən vəziyyətlərin (narahatlıq, öyrənmə çətinliyi) qiymətləndirilməsi

Neyropsixiatrik testlər və diqqət-icra funksiyası qiymətləndirmələri