Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Yemə Pozuntusu

Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Yemə Pozuntusu Nədir?

Uşaqlarda və yeniyetmələrdə yemə pozuntusu qidalanma davranışlarında və yeməyə qarşı tutumda ciddi pozulmaların yaşandığı ruhi sağlamlıq vəziyyətidir. Bu vəziyyət yemə miqdarının həddindən artıq azalması və ya artması, bədən qavrayışında təhriflər, çəki nəzarətinə yönəlik obsesif davranışlar ilə xarakterizə olunur. Normal inkişaf dövründə müşahidə olunan müvəqqəti yemə vərdişlərindən fərqli olaraq yemə pozuntuları fiziki sağlamlığı, emosional durumu və sosial funksionallığı əhəmiyyətli dərəcədə təsirləyir. Genetik meyllilik, ətraf mühit amilləri, ailə dinamikaları və mədəni təzyiqlər bu pozuntuların inkişafında rol oynayır. Erkən diaqnoz və uyğun müalicə ilə sağalma mümkündür və uzunmüddətli komplikasiyaların qarşısının alınması baxımından kritik əhəmiyyət daşıyır.

Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Yemə Pozuntusu Növləri Hansılardır?

Uşaqlıq və yeniyetməlik dövründə görülən yemə pozuntuları fərqli klinik xüsusiyyətlər göstərir və hər biri özünə məxsus əlamətlər, gedən proses və müalicə yanaşmaları daxil edir. Bu pozuntular yaş qrupuna, inkişaf xüsusiyyətlərinə və fərdi amillərdə dəyişkənlik göstərə bilər.

1. Anoreksiya Nervoza

Anoreksiya nervoza həddindən artıq çəki itkisi qorxusu və təhrif olunmuş bədən qavrayışı ilə xarakterizə olunan ciddi yemə pozuntusudur. Şəxs normaldan aşağı bədən çəkisinə malik olmasına baxmayaraq özünü kök kimi qavrayır və yemək yeməyi rədd edir. Yeniyetmələrdə daha tez görülür və qadın yeniyetmələrdə kişilərə nisbətən daha geniş yayılmışdır.

Əlamətləri:

• Əhəmiyyətli çəki itkisi və aşağı bədən çəkisi
• Çəki almağa qarşı intensiv qorxu
• Bədən qavrayışında ciddi təhrif
• Yemək yeməyi rədd etmə və ya həddindən artıq məhdudlaşdırma
• Həddindən artıq məşq etmə
• Aybaşı nizamsızlığı və ya kəsilməsi (qızlarda)

2. Bulimiya Nervoza

Bulimiya nervoza təkrarlanan həddindən artıq yemə nöbətləri və sonrasında kompensasiya edən davranışlar ilə gedən yemə pozuntusudur. Yeniyetməlik dövründə başlayır və şəxs nəzarətsiz miqda yemək yeyir, sonra özünü qusdurmaq, həddindən artıq məşq və ya laksativ istifadəsi kimi davranışlara müraciət edir. Bədən çəkisi adətən normal aralıqdadır.

Əlamətləri:

• Qısa müddətdə böyük miqda yemək yemə
• Yemək sonrası özünü qusdurma
• Laksativ və ya diüretik istifadəsi
• Həddindən artıq məşq etmə
• Bədən forması və çəki ilə həddindən artıq məşğuliyyət
• Diş minesi eroziyası və boğaz irritasiyası

3. Tıxınırcasına Yemə Pozuntusu

Tıxınırcasına yemə pozuntusu təkrarlanan həddindən artıq yemə nöbətləri ilə xarakterizə olunur ancaq bulimiya nervozadan fərqli olaraq kompensasiya edən davranışlar müşahidə olunmur. Şəxs nəzarətini itirmiş kimi hiss edir və emosional sıxıntı yaşayır. Bu vəziyyət yeniyetməlik dövründə başlaya bilər və zamanla çəki artımına yol açır.

Əlamətləri:

• Sürətli və nəzarətsiz yemək yemə
• Doyma hissinə qədər yemək yemə
• Tək ikən gizlicə yemək yemə
• Yemək sonrası günahkarlıq və utanc duyğusu
• Çəki artımı
• Emosional sıxıntılarla öhdəsindən gəlməkdə yeməyi istifadə etmə

4. Qaçınıcı/Məhdudlaşdırıcı Qida Qəbulu Pozuntusu (ARFID)

ARFID qidalara qarşı həddindən artıq seçicilik, müəyyən qida qoxusu və ya toxunma hissinə qarşı həddindən artıq həssaslıq və ya yemək yeməyə qarşı maraqsızlıq ilə xarakterizə olunur. Kiçik uşaqlarda daha tez görülür və anoreksiya nervozadan fərqli olaraq bədən qavrayışı pozuntusu və ya çəki alma qorxusu yoxdur. Qidalanma çatışmazlığı və inkişaf gecikmələrinə səbəb ola bilər.

Əlamətləri:

• Müəyyən qidaları rədd etmə və həddindən artıq seçicilik
• Yemək yemə zamanı boğulma qorxusu
• Yeməyə qarşı maraqsızlıq
• Çəki itkisi və ya qeyri-kafi çəki alımı
• Böyümə və inkişafda gecikmələr
• Qidalanma çatışmazlıqlarına bağlı fiziki əlamətlər

5. Pika

Pika qida dəyəri olmayan maddələrin (torpaq, kağız, saç, boya kimi) ən azı bir ay boyunca davamlı olaraq yeyilməsi ilə xarakterizə olunan qidalanma pozuntusudur. Adətən kiçik uşaqlarda, xüsusilə inkişaf gecikmələri və ya intellektual çatışmazlıq olan uşaqlarda görülür. Dəmir çatışmazlığı anemiyası və ya digər mineral çatışmazlıqları ilə əlaqəli ola bilər.

Əlamətləri:

• Qida olmayan maddələri yemə
• Təkrarlayan və davamlı bu davranışı nümayiş etdirmə
• İnkişaf səviyyəsinə uyğun olmayan davranış
• Qastrointestinal problemlər
• Zəhərlənmə riski
• Qidalanma çatışmazlığı

6. Geri Çıxarma Pozuntusu (Ruminasiya Pozuntusu)

Geri çıxarma pozuntusu udulmuş qidaların yenidən ağza geri gətirilməsi, çeynənməsi və ya yenidən udulması ya da tüpürülməsi ilə xarakterizə olunur. Bu vəziyyət ən azı bir ay boyunca təkrarlanır və körpələr və kiçik uşaqlarda daha tez görülür. Qastrointestinal xəstəliklə izah olunmayan bu vəziyyət qidalanma çatışmazlığına və çəki itkisinə səbəb ola bilər.

Əlamətləri:

• Yemək sonrası qidaları ağza geri gətirmə
• Yenidən çeynəmə və udma
• Qusma refleksi olmadan gerçəkləşmə
• Çəki itkisi və ya qeyri-kafi çəki alımı
• Qidalanma problemləri
• Diş problemləri

7. Gecə Yemə Sindromu

Gecə yemə sindromu axşam saatlarində və ya gecə oyanıq ikən həddindən artıq yemək yemə ilə xarakterizə olunur. Şəxs oyandıqdan sonra yemək yemədən yenidən yata bilmir və səhərlər iştahsızlıq yaşayır. Bu vəziyyət yeniyetmələrdə görülə bilər və yuxu düzənini, metabolik sağlamlığı və emosional durumu mənfi təsirləyir.

Əlamətləri:

• Gecə oyanıb yemək yemə
• Axşam saatlarında həddindən artıq kalori qəbulu
• Səhərlər iştahsızlıq
• Yuxu pozuntuları
• Çəki artımı
• Gündüz yorğunluq və konsentrasiya problemləri

8. Ortoreksiya Nervoza

Ortoreksiya nervoza sağlam qidalanmaya həddindən artıq obsesif fokuslanma və bu mövzuda sərt qaydalar inkişaf etdirmə ilə xarakterizə olunur. Şəxs qida keyfiyyəti, məzmun və hazırlanma üsulları haqqında obsesif düşüncələr inkişaf etdirir və sosial həyatı bu obsesiyalar ətrafında formallaşır. Yeniyetməlik dövründə sosial media təsiri ilə ortaya çıxa bilər.

Əlamətləri:

• Qida məzmunu və keyfiyyəti ilə həddindən artıq məşğuliyyət
• Müəyyən qida qruplarını tamamilə kəsmə
• Yemək planlamasına saatlar sərf etmə
• Sosial fəaliyyətlərdən qaçınma
• Qaydaları pozduqda özünü günahlandırma
• Qidalanma balanssızlığı və çəki itkisi

Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Yemə Pozuntusu Nədən Qaynaqlanır?

Uşaqlıq və yeniyetməlik dövründə yemə pozuntularının inkişafı çox amilli bir prosesdir. Genetik meyllilik, bioloji amillər, ailə dinamikaları, sosial təzyiqlər və fərdi psixoloji xüsusiyyətlər birlikdə bu pozuntuların meydana çıxmasına zəmin hazırlayır.

1. Bioloji və Genetik Amillər

Genetik meyllilik yemə pozuntularının inkişafında əhəmiyyətli rol oynayır. Ailəsində yemə pozuntusu öyküsü olan uşaqlarda risk aydın şəkildə artır. Serotonin, dopamin və norepinefrin kimi nörotransmitterlərdəki balanssızlıqlar iştah tənzimlənməsi və duyğu durumu üzərində təsirli olaraq yemə pozuntularına töhfə verir. Yeniyetməlik dövründə yaşanan hormonal dəyişikliklər, beyin inkişafındakı həssas proseslər və metabolik amillər də bu pozuntuların meydana çıxışını asanlaşdırır. Genetik və neyrobioloji amillər təkbaşına müəyyənedici deyil ancaq ətraf mühit tetikləyiciləri ilə birləşdikdə yemə pozuntusu inkişaf ehtimalını artırır.

2. Psixoloji və Emosional Amillər

Aşağı özünəhörmət, mükəmməliyyətçilik, obsesiv düşüncə quruluşu və emosional tənzimlənmə çətinlikləri yemə pozuntuları ilə güclü şəkildə əlaqəlidir. Narahatlıq pozuntuları, depressiya, travma öyküsü və obsesif kompulsiv pozuntu kimi müşayiət edən ruhi vəziyyətlər risk amilləri arasındadır. Uşaqlıq dövründə yaşanan emosional etinasızlıq, istismar və ya travmatik həyat hadisələri yemə davranışlarında pozulmaya yol aça bilər. Streslə öhdəsindən gəlmə bacarıqları qeyri-kafi olan uşaqlar və yeniyetmələr yemək yemə və ya yeməmə vasitəsilə nəzarət hissi axtara bilərlər. Bədən imicinə dair mənfi qavrayışlar və özünə dəyəri fiziki görünüşə bağlama meyli də yemə pozuntularının psixoloji təməlini formalaşdırır.

3. Sosial və Ətraf Mühit Amilləri

Cəmiyyət gözəllik standartları, media və sosial medyada qarşılaşılan incəlik ideallaşdırması, yaşıd təzyiqi və zorakılıq yaşantıları yemə pozuntuları üçün əhəmiyyətli ətraf mühit risk amilləridir. Ailədə yemə davranışlarına həddindən artıq vurğu edilməsi, tənqidi yanaşmalar, ailə daxili toqquşmalar və valideynlərin öz bədən imici problemləri övladları mənfi təsirləyir. İdman və ya sənət kimi bədən görünüşünün əhəmiyyətli olduğu sahələrdə fəaliyyət göstərən uşaqlar daha yüksək risk altındadır. Mədəni amillər, çəki və bədən formasına dair gözləntilər, pəhriz mədəniyyətinin geniş yayılması da yemə pozuntularının meydana çıxmasında təsirli ola bilər. Yeniyetməlik dövründə sosial qəbul görməyə istək və kimlik axtarışı bu ətraf mühit amillərinə təsirini gücləndirir.

Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Yemə Pozuntusu Əlamətləri Hansılardır?

Uşaqlarda və yeniyetmələrdə yemə pozuntusu əlamətləri fiziki, emosional və davranış sahələrində özünü göstərir. Əlamətlərin görünmə tərzi və intensivliyi yemə pozuntusunun növünə, uşağın yaşına və fərdi xüsusiyyətlərinə görə dəyişir. DSM-5 diaqnoz kriterlərinə görə bu əlamətlərin əhəmiyyətli müddət boyunca davam etməsi və gündəlik funksionallığı təsirləməsi tələb olunur.

Əsas əlamətlər bunlardır:

• Əhəmiyyətli çəki dəyişiklikləri (artma və ya azalma)
• Yemə davranışında radikal dəyişikliklər və seçicilik
• Bədən imici ilə həddindən artıq məşğuliyyət və tez-tez güzgüyə baxma
• Aşağı özünəhörmət və özünə tənqidi düşüncələr
• Sosial fəaliyyətlərdən çəkilmə və təcrid
• Akademik performansda azalma və diqqət problemləri
• Enerji azlığı və davamlı yorğunluq hissi
• Yemək vaxtlarından qaçınma və ya gizlicə yemək yemə
• Pəhriz və kalori sayma ilə həddindən artıq məşğuliyyət
• Əhval-ruhiyyədə dəyişikliklər və emosional labillik

Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Yemə Pozuntusu ilə Öhdəsindən Gəlmək üçün Nə Edilə Bilər?

Yemə pozuntusu ilə öhdəsindən gəlməkdə peşəkar müalicənin yanı sıra gündəlik həyatda tətbiq oluna bilən strategiyalar dəstəkləyici rol oynayır. Sağlam həyat vərdişləri və müsbət öhdəsindən gəlmə strategiyaları əlamətlərin yüngülləşməsinə töhfə verir. Müntəzəm yemək saatları və balanslaşdırılmış qidalanma ruhi sağlamlığı müsbət təsirləyir. Bədən imicinə dair realist və müsbət baxış inkişaf etdirmək vacibdir. Ailədə açıq və dəstəkləyici atmosfer yaratmaq uşağın özünü ifadə etməsini asanlaşdırır. Stress idarəçiliyi texnikaları və rahatlaşdırıcı fəaliyyətlər emosional tənzimlənməyə kömək edir. Sosial media istifadəsini məhdudlaşdırmaq və real həyat əlaqələrini gücləndirmək faydalıdır. Peşəkar dəstək almaqdan çəkinməmək və müalicə prosesinə aktiv qatılım təmin etmək sağalmanı sürətləndirir. Real hədəflər qoymaq və kiçik uğurları qeyd etmək motivasiyanı artırır.

Yemə Pozuntusu Olan Uşaqların Ana və Atalarına Tövsiyələr

Yemə pozuntusu olan uşaqların valideynləri övladlarının sağalma prosesində ən mühüm dəstəkçiləridir. Yemək haqqında təhlükəsiz və açıq ünsiyyət yaratmaq kritik əhəmiyyət daşıyır.

Valideynlərə əsas tövsiyələr bunlardır:

• Övladınızı tənqid etmədən, mühakimə etmədən dinləyin və hisslərini təsdiq edin
• Yemək vaxtlarını stressiz və rahat bir atmosferdə təşkil edin
• Bədən çəkisi və görünüş haqqında davamlı danışmaqdan qaçının
• Rol model olun və öz yemə davranışlarınıza diqqət edin
• Peşəkar yardım almaqda qərarlı olun və müalicə prosesinə aktiv qatılın
• Gerçəkçi gözləntilər saxlayın və səbirlə yanaşın, sağalma prosesi vaxt tələb edir
• Ailə üzvlərinin hamısını məlumatlandırın və dəstək üçün birləşin
• Özünüzə də qayğı göstərin, valideyn olaraq öz ruhi sağlamlığınıza diqqət yetirin

Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Yemə Pozuntusu Necə Müalicə Olunur?

Uşaqlarda və yeniyetmələrdə yemə pozuntusu müalicəsində sübuta əsaslanan və beynəlxalq standartlarda üsullar istifadə olunur. Mütəxəssis uşaq psixiatrı, klinik psixoloq və dietoloq dəstəyi ilə hər uşağın yaşına, inkişaf səviyyəsinə və ehtiyaclarına xüsusi müalicə planı formalaşdırılır. Multidisipliner yanaşma ilə bioloji, psixoloji, ailə və qidalanma amilləri birlikdə qiymətləndirilir. Koqnitiv-Davranışçı Terapiya uşaqların mənfi düşüncə qəliblərini və bədən qavrayışı təhriflərini dəyişdirməsinə kömək edir. Ailə əsaslı terapiya valideynləri müalicə prosesinin mərkəzinə qoyur və ailə dəstəyi ilə sağalmanı gücləndirir. Qidalanma məsləhətçiliyi və yemək planlaması sağlam qidalanma vərdişlərinin qurulmasını təmin edir. Gerekli hallarda dərman müalicəsi psixiatr tərəfindən diqqətlə qiymətləndirilərək və müntəzəm izlənilərək tətbiq olunur. Müalicə prosesi boyunca fiziki sağlamlıq, çəki və ümumi funksionallıq müntəzəm izlənilir və plan lazım gəldikdə yenilənir.

Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Yemə Pozuntusu Müalicə Olunmazsa Nə Olar?

Müalicə olunmayan yemə pozuntuları ciddi fiziki, psixoloji və sosial komplikasiyalara yol açır. Böyümə və inkişaf gecikmələri, sümük erimesi, ürək problemləri, elektrolit balanssızlıqları və orqan çatışmazlıqları kimi həyatı təhlükə altına alan vəziyyətlər ortaya çıxa bilər. Qidalanma çatışmazlığı nəticəsində immun sistemdə zəifləmə, xronik yorğunluq və infeksiyalara meyillilik artır. Psixoloji baxımdan depressiya, narahatlıq pozuntuları, obsesiv kompulsiv pozuntu və maddə istifadə problemləri müşayiət edə bilər. Sosial təcrid, akademik uğurda düşmə, dostluq münasibətlərində pozulma və ailə daxili toqquşmalar yaşanır. Yeniyetməlik dövründə müalicə olunmayan yemə pozuntuları yetkinlik dövrünə daşınaraq xronik gedişat izləyə bilər. Erkən diaqnoz və uyğun müalicə ilə bu komplikasiyaların böyük çoxluğu qarşısı alına və ya geri döndərülə bilər.

Uşaqlarda və Yeniyetmələrdə Yemə Pozuntusu Diaqnozu Necə Qoyulur?

Yemə pozuntusu diaqnozu əhatəli qiymətləndirmə prosesini tələb edir. Diaqnoz qoyulmazdan əvvəl fiziki, psixoloji və davranış əlamətləri bütünlük içində araşdırılır və DSM-5 diaqnoz kriterləri əsas götürülür.

Klinik Görüş və Öykü Alma

Mütəxəssis psixiatr və ya klinik psixoloq tərəfindən uşaq və ailəsi ilə ətraflı görüşlər aparılır. Yemə vərdişləri, çəki dəyişiklikləri, bədən qavrayışı, emosional durum, ailə dinamikaları və gündəlik funksionallıq qiymətləndirilir. Keçmiş tibbi öykü, travmatik yaşantılar, inkişaf prosesi və müşayiət edən ruhi pozuntular sorğulanır.

Fiziki Müayinə və Laboratoriya Testləri

Tibbi qiymətləndirmə ilə boy, çəki, bədən kütlə indeksi ölçümləri aparılır və böyümə əyriləri araşdırılır. Ürək ritmi, qan təzyiqi, elektrolit balansi, hormon səviyyələri, qan sayımı və sümük sıxlığı kimi testlərlə fiziki sağlamlıq durumu yoxlanılır. Qidalanma çatışmazlıqlarının orqan sistemləri üzərindəki təsirləri qiymətləndirilir.

Psixoloji Testlər və Ölçülər

Yemə tutumları, bədən qavrayışı, narahatlıq və depressiya səviyyələri kimi psixoloji xüsusiyyətləri qiymətləndirən standart testlər tətbiq olunur. Uşaq və yeniyetmələr üçün hazırlanmış yemə pozuntuları inventarı, depressiya və narahatlıq ölçüləri istifadə edilərək simptomların şiddəti obyektiv şəkildə müəyyənləşdirilir.

DSM-5 Diaqnoz Kriterlərinə Qiymətləndirmə

Əldə edilən bütün məlumatlar DSM-5 diaqnoz kriterləri çərçivəsində qiymətləndirilərik yemə pozuntusu növü müəyyənləşdirilir. Anoreksiya nervoza, bulimiya nervoza, tıxınırcasına yemə pozuntusu, ARFID və ya digər müəyyən edilmiş yemə pozuntuları diferensial diaqnozu aparılır. Diaqnoz qoyulduqdan sonra fərdiləşdirilmiş müalicə planı formalaşdırılır və ailə məlumatlandırılır.